Demografische ontwikkeling in kaart gebracht

Door middel van cartografie kun je in één oogopslag veel informatie overzichtelijk presenteren. De dit voorjaar verschenen ”Bevolkingsatlas van Nederland”, samengesteld door het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI), vormt daar een duidelijk bewijs van. De ontwikkeling van de bevolking in de laatste anderhalve eeuw en de regionale verschillen in geboorte en sterfte, huwelijkssluiting en echtscheiding worden in een groot aantal kaarten gepresenteerd en toegelicht. Ook krijgen we de binnenlandse en buitenlandse migratie in beeld gebracht.

Voor het computertijdperk was aangebroken, betekende het maken van dergelijke demografische kaarten een heel werk. Prof. Hofstee, de eerste voorzitter van het NIDI, was daarom op het idee gekomen om van de gemeentelijke kaart van Nederland een grote legpuzzel te laten maken. Van elk stukje waren tien verschillende arceringen beschikbaar.

Vervolgens ging het erom het stukje met de goede arcering van elke gemeente op te zoeken en op de juiste plaats te leggen. Was de legpuzzel klaar, dan kon die worden gefotografeerd en afgedrukt. Op die manier werd een bepaald demografisch patroon in beeld gebracht. Zo ging dat enkele decennia geleden!

Vervijfvoudigd Sinds 1850 is de bevolking van Nederland niet alleen vervijfvoudigd, maar zijn ook allerlei demografische kenmerken dramatisch gewijzigd. Regionale patronen werden op hun kop gezet. Toch bleef in nogal wat gevallen het oude patroon (dat soms een godsdienstige achtergrond had) duidelijk herkenbaar.

In de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw kende ons land een grote natuurlijke bevolkingsgroei. Eind jaren zestig is het geboortecijfer flink gaan dalen, terwijl (als gevolg van de veroudering) het sterftecijfer ging oplopen. Toch bleef de bevolking in een redelijk tempo doorgroeien omdat in die jaren de immigratie aanzienlijk toenam.

Utrecht is de provincie waar de bevolkingstoename de laatste anderhalve eeuw het grootst was. Groningen, Friesland en Zeeland daarentegen bleven in bevolkingsgroei duidelijk achter. Terwijl de bevolking in Zeeland tussen 1850 en 2000 verdubbelde, werd die in de provincie Utrecht zelfs zeven maal zo groot. Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht bleven al die tijd (in dezelfde volgorde) de vier grootste steden van het land. Een verrassende continuïteit!

Bevolkingsdichtheid Om goed zicht te krijgen op de ontwikkeling van de bevolkingsdichtheid kan men niet afgaan op het aantal inwoners dat een gemeente per vierkante kilometer telt. Gemeentelijke herindelingen zijn immers op dat cijfer van grote invloed, evenals de hoeveelheid buitengebied die een gemeente heeft. In 1950 had Urk een grotere bevolkingsdichtheid dan Rotterdam.

Vandaar dat de samenstellers van de atlas uitgaan van het aantal inwoners binnen een straal van 25 kilometer. In 1850 lag dat in West-Nederland tussen de 200 en de 500. Thans ligt dat in de Randstad boven de 2000, terwijl in de aangrenzende gebieden (Utrecht en delen van Brabant) tussen de 1000 en de 2000 mensen binnen een straal van 25 kilometer worden aangetroffen. Samengevat komt het erop neer dat de bevolkingsdichtheid die in 1850 gold voor het dichtbevolkte westen van het land, nu alleen nog maar te vinden is in dunbevolkte gebieden.

Halverwege de 19e eeuw lag het geboortecijfer in Noord- en Zuid-Holland en Zeeland het hoogst. Pas na 1900 gaan de rooms-katholieke provincies Brabant en Limburg opvallen door een hoog geboortecijfer. Terwijl dat elders gedaald is, steeg het in Brabant. Ook in 1960 was de huwelijksvruchtbaarheid het hoogst in typisch rooms-katholieke gemeenten.

Bezien we echter de kaart van 2000, dan is dat beeld heel anders komen te liggen. Nu zijn het juist de orthodox-protestantse gemeenten in de ”bible belt” die, met een aantal traditionele rooms-katholieke gemeenten in Oost-Brabant en Noordoost-Overijssel, het hoogste geboorteniveau vertonen. Opvallend is dat Amsterdam, dat voorheen relatief laag uitkwam, nu ook een hoog geboortecijfer heeft. Hier is de inbreng van allochtonen (islamieten) te bespeuren.

Buitenechtelijke geboorten Als het gaat om buitenechtelijke geboorten is het opvallend dat die in de eerste helft van de 20e eeuw relatief veel voorkwamen in de grote steden en in orthodox-protestantse gebieden (inclusief het noorden). Meer in ieder geval dan in de rooms-katholieke delen van het land. Thans is dat beeld volstrekt veranderd en is het juist de ”bible belt” die zich kenmerkt door een laag percentage kinderen die buiten huwelijksverband worden geboren.

Echtscheiding was in de 19e eeuw een uitzonderlijk verschijnsel. In de eerste helft van de 20e eeuw nam dat geleidelijk toe, om vanaf 1970 aanzienlijk te stijgen. In 1930 was het echtscheidingscijfer in Noord- en Zuid-Holland zes keer zo hoog als in Brabant en Limburg.

Thans is er tussen de provincies weinig verschil meer. Friesland en Drente scoren het laagste, Flevoland komt qua echtscheiding het hoogste uit. Jaarlijks scheidt daar één op de tachtig echtparen. Dat is niet gering, zeker als we daarbij ook nog rekening houden met de vele buitenhuwelijkse samenlevingsvormen die na korte of lange tijd verbroken worden.

Het zal duidelijk zijn dat demografische ontwikkelingen niet op zichzelf staan, maar vaak een diepere achtergrond hebben. De forse daling van de kindersterfte is indrukwekkend en geeft reden tot dankbaarheid. Anderhalve eeuw geleden haalde een kwart van de kinderen zijn eerste verjaardag niet. En van de overigen bereikten velen niet de volwassenheid. De toename van het aantal echtscheidingen en buitenhuwelijkse geboorten is daarentegen een duidelijk negatieve ontwikkeling.

Alles bij elkaar genomen is het een combinatie van hoge welvaart, goede gezondheidszorg en geseculariseerde moraal die in deze bevolkingsatlas tot uitdrukking komt. Gereformeerden (behalve dan de leden van de Gereformeerde Kerken) en islamieten laten in de moderne samenleving in demografisch opzicht een duidelijk afwijkend patroon zien. Bij rooms-katholieken is daar in een aantal plattelandsgemeenten ook nog iets van te vinden.

Demografische ontwikkeling in kaart gebracht

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?