De Atlas van Amsterdam in de oorlogsjaren

Het indrukwekkende boek ”Atlas van een bezette stad” vertelt de geschiedenissen van Amsterdam in de oorlogsjaren, wijk voor wijk, straat voor straat, huis voor huis. Of zoals oud-burgemeester Job Cohen in het voorwoord schrijft: „Waar zaten de bezetters, onderduikers of het verzet en waar haalde elke gewone Amsterdammer de voedselbonnen? Waar vonden de talloze deportaties plaats? Welke mensen liepen door welke straten?”

Auteur van het lijvige werk is Bianca Stigter, redacteur bij NRC Handelsblad. In 2005 liet zij ”Bezette stad” het licht zien. „De ”Atlas” is een herdruk, maar dan twee keer zo dik en aangevuld met kaarten en foto’s”, zegt Stigter. Ze is „altijd historisch bezig geweest, en dan met name met de Tweede Wereldoorlog.” Aan de Universiteit van Amsterdam studeerde ze af op oorlogsmonumenten in de hoofdstad.

Tijdmachine

Het interview heeft plaats in café-restaurant De Ysbreeker aan de Amstel in Amsterdam. Ook deze gelegenheid is gerelateerd aan de Tweede Wereldoorlog. Stigter: „Voor de oorlog werd dit de Joods-socialistische huiskamer genoemd. Toen de Duitsers Joden de toegang tot cafés verboden ging deze gelegenheid failliet. Volgens mij was dat in 1941.”

Stigter pakt haar boek uit haar tas om na te kijken of het jaartal klopt. „De Ysbreeker staat ook in mijn boek.” Dan leest ze hardop: „Nadat cafés in november 1941 verboden werden voor Joden, moest De Ysbreeker sluiten; het café had vrijwel geen niet-Joodse klanten. De inboedel is in december 1941 in Odeon geveild. Na de oorlog heropende het café en werd het al snel een ontmoetingsplek van mensen die waren teruggekomen uit de kampen of ondergedoken hadden gezeten.”

Kunt u hier nog wel ontspannen over straat lopen? Denkt u niet telkens: In dit huis gebeurde dit en daar…?

„Dat overkomt me regelmatig. Ik loop in mijn onderwerp.”

In een interview met haar eigen krant vertelde ze over haar dochter, die op het Gerrit van der Veen College in Zuid zat, voor de oorlog een gemeentelijke hbs voor meisjes. Tijdens de oorlog zetelde hier de Sicherheitsdienst. In de fietsenstalling waren cellen waar werd gemarteld. Op ouderavonden moest Stigter altijd denken aan wat zich in die school had afgespeeld.

Hoe is uw boek ontstaan?

„Zoals ik al zei heb ik me altijd met de oorlog beziggehouden. Die oorlogsmonumenten hebben te maken met iets wat op een bepaalde plek is gebeurd, met fusillades bijvoorbeeld. Toen vroeg mijn vader (de schrijver K. Schippers, RZ) een keer: „De Duitsers marcheerden op 15 mei 1940 Amsterdam binnen, maar hoe wisten ze waar alles was? Belden ze gewoon overal aan?” Daar moest ik het antwoord op schuldig blijven. Dus dat ben ik toen gaan uitzoeken. Waar zaten de Duitsers, maar ook het verzet en landverraders? Toen dacht ik: ik ga er een soort gids van maken die toont waar al die dingen zich afspeelden. Zeg maar een tijdmachine van papier.”

De zoekactie groeide in 2005 uit tot ”Bezette stad”. Zes jaar geleden vroeg de uitgeverij Stigter of ze niet een nieuwe versie van het boek kon maken, „één met kaartjes en plaatjes.” Ze vond het een goed idee en ging opnieuw aan de slag.

Ze kwam al snel tot de ontdekking dat er in de tussentijd veel meer materiaal beschikbaar was gekomen. „Er waren sinds 2005 veel nieuwe boeken verschenen, maar daarnaast waren via internet veel bronnen makkelijker te raadplegen.”

Sprak u nog ooggetuigen?

„Nee, dat heb ik niet gedaan. Er zijn mensen die vragen of ik op adressen heb aangebeld. Nee dus. Ik geloof niet dat ik dan iets bereik. Wie van de huidige bewoners weet wat er zich 75 jaar geleden in dat huis heeft afgespeeld? Bovendien, als ik dat had gedaan was ik misschien over tien jaar pas klaar geweest en dan was het dus zeer de vraag of het iets zou hebben opgeleverd.”

In 1940 telde Amsterdam 220.000 woningen. Daarvan komen er zo’n 3000 ter sprake in de ”Atlas”. Stigter had makkelijk meer adressen kunnen opvoeren, maar heeft dat bewust niet gedaan. „Het boek telt nu al 600 bladzijden. Dan was ik op het dubbele uitgekomen. Het moet wel leesbaar blijven. Tegelijk moet ik bekennen dat ik mezelf moet bedwingen om niet te blijven zoeken.”

Wat opvalt bij de beschrijvingen van wat zich in woningen of gebouwen heeft afgespeeld is de zakelijke toon. Tegelijk zijn de feiten die u noemt verbluffend.

„Dat was ook mijn bedoeling. Helder en compact heb ik alles opgeschreven, maar toch heb ik geprobeerd –juist door de details– het verleden tot leven te brengen. De lezer moet de illusie krijgen dat hij loopt in de straat waar hij over leest.”

Zo valt te lezen dat direct nadat de Duitsers bezit namen van Nederland het weerbericht uit de kranten moest. Verder vervingen de Duitsers het woord ”stop” op verkeersborden door ”halt”, omdat ”stop” uit het Engels afkomstig was. Een ander feit dat Stigter noemt is de verduistering waardoor veel mensen in het water vielen. Stigter schrijft: „In Amsterdam waren het er in 1940 het meest, 450, van wie er 55 verdronken. Honderden liepen na een val in de gracht de ziekte van Weil op, ook wel bekend als de rattenziekte.”

De significante feiten rijgen zich aaneen. Veel Duitse soldaten verwekten een kind bij een Nederlandse vrouw. „Er was in Amsterdam geen officieel Wehrmachtbordeel, zoals in veel andere plaatsen. Volgens een rapport van de Wehrmacht uit 1944 dienden zich voldoende Nederlandse vrouwen aan.” Illegaal waren die bordelen er wel. Zo begonnen de Joodse oma en tante van Johannes van Dam, bekend van recensies van restaurants in de hoofdstad, een bordeel voor Duitse officieren en kwamen op die manier de oorlog door. Het moet aan de Johannes Verhulststraat zijn geweest, maar Stigter weet het nummer niet. „Dat moet ik nog eens nagaan.”

De Hongerwinter ontbreekt met tal van details uiteraard niet in het boek. „De latere Cobra-schilder Corneille vertelde in 1995 in De Groene Amsterdammer dat hij en zijn collega Karel Appel graag dieren schilderden. „Waar waren de poezen en de honden in de oorlog? Die waren opgegeten, net als de vogels. Als je een hond op straat zag lopen, dacht je: een paar kilo vlees op poten.””

Schokkend is te lezen hoe de Amsterdamse politie in 1942 een maand lang meewerkte aan het ophalen van de Joden. Die werden natuurlijk met de trein naar Westerbork vervoerd.

Amsterdam is meer dan alleen het Achterhuis van Anne Frank.

„Absoluut, maar haar dagboek heb ik wel een paar keer als bron gebruikt. Op een gegeven moment bijvoorbeeld wordt een vliegtuig door de Duitsers getroffen en dat stort neer bij de Munt. Anne schrijft daarover in haar dagboek. Dat kon ik dan weer als citaat gebruiken voor mijn boek.”

Welke straat is voor u het bijzonderst?

„Er zijn verschillende straten waar van alles aan de hand was. Neem de Vondelstraat, daar zijn nu bijna alleen maar woonhuizen, maar daar heb je wel twintig adressen waar heel verschillende dingen zijn gebeurd. Daar zaten verzetsgroepen, onderduikers en nazi’s naast en tegenover elkaar. Bizar. De Jan van Eijckstraat en de Reguliersgracht onderscheidden zich eveneens.”

Helden

Stigter vindt ook het verhaal van Hebe Kohlbrugge, achterkleindochter van de bekende predikant H. F. Kohlbrugge, interessant. „Zij gaat op een gegeven moment naar Karl Barth in Zwitserland om hem te vragen of verzetsmensen mogen liegen als ze door de Duitsers worden ondervraagd. Voor niet-christelijke mensen is dat niet te bevatten. Barth zegt dan dat dit mag. Er wordt dan zelfs een brochure over geschreven die onder het verzet wordt verspreid. Dat staat eveneens in mijn boek.”

Stigter bekent dat ds. Koopmans haar „hart heeft gestolen.” Ze pakt de Atlas er weer bij en bladert naar pagina 365. „Een verdwaalde kogel trof hier op 12 maart 1945 predikant Jan Koopmans, een van de voormannen van het hervormd verzet. Op zijn onderduikadres bij de familie Van der Flier keek Koopmans die dag door het raam naar de executie van gevangenen in het Weteringplantsoen. Koopmans schreef tevens sterke brochures tegen de Duitsers en hun praktijken. Hij is een van mijn helden geworden.”

De kerken spelen overigens niet altijd een fraaie rol. In 1943 ontving het kerkelijk bureau van de gereformeerde kerk aan de Kerkstraat een brief uit Westerbork van Susanne de Leeuw. „Zij vroeg of de kerk een bewijs kon opsturen dat zij en haar ouders in september 1940 waren gedoopt. Anders zouden ze worden „doorgestuurd.” Susanne en haar ouders waren op 10 januari 1943 gedoopt. Het kerkelijk bureau antwoordde dat het de verklaring niet kon geven. Susanne en haar ouders Abraham en Regina de Leeuw zijn in juli 1943 in Sobibor vermoord.”

Heeft u met uw boek een bepaalde boodschap willen doorgeven?

„De ”Atlas” laat zien wat het betekent om in een dictatuur te leven. Dat is dan tegelijk een waarschuwing.”

Boekgegevens

Atlas van een bezette stad, Amsterdam 1940-1945, Bianca Stigter; uitg. Atlas Contact; 560 blz.; € 59,99

De Atlas van Amsterdam in de oorlogsjaren

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?