Briefwisseling tussen een calvinist en Spinoza

Zo ongeveer kan de strekking van ”Brieven over het kwaad” worden samengevat. Dit boek biedt een hertaling van een achttal brieven die Spinoza en Van Blijenbergh aan elkaar hebben geschreven. De brieven zijn oorspronkelijk in het Nederlands opgesteld, en niet in het toen gebruikelijke Latijn. De Franse filosoof Gilles Deleuze (1915-1995) duidt ze in 1970 voor het eerst aan als ”brieven over het kwaad”, wat de titel van deze uitgave verklaart. De reden dat Van Blijenbergh en Spinoza in het Nederlands corresponderen, is dat Van Blijenbergh zijn eerste brief aan Spinoza in het Nederlands schrijft.

Spinozakenner Miriam van Reijen zorgde voor de hertaling. In een verantwoording geeft zij opening van zaken over de keuzes die zij maakt. De reden dat zij ”god” met een kleine letter schrijft, is dat dit in de oorspronkelijke handschriften ook zo gebeurt. Een andere keuze zou ook mogelijk zijn. Naar hedendaagse maatstaven is het wat bevreemdend dat een overtuigd calvinist als Van Blijenbergh ”God” niet met een hoofdletter zou schrijven.

Descartes

Het initiatief voor de briefwisseling gaat uit van Van Blijenbergh. Aanleiding is Spinoza’s boek over de filosofie van Descartes, ”De beginselen van de wijsbegeerte”, dat in 1663 verschijnt. Van Blijenbergh presenteert zich in zijn eerste brief als iemand die „in dit korte en vergankelijke leven door niets anders dan door een verlangen naar louter waarheid wordt gedreven.” In Spinoza’s boek, zo zegt hij, komt hij veel dingen tegen die hem goed bevallen, maar ook een aantal dingen die hij niet goed te verteren vindt.

Spinoza reageert welwillend op deze brief en belooft er alles aan te zullen doen „wat ertoe kan leiden dat wij elkaar beter leren kennen en oprechte vrienden worden.” Om vervolgens een aantal zaken naar voren te brengen die de calvinistische Van Blijenbergh wel tegen de borst moeten stuiten. Voor Spinoza mogen aan God geen menselijke eigenschappen worden toegeschreven. Hij zegt dan ook met zoveel woorden dat mensen God niet kunnen vertoornen. Ook kunnen zij niet tegen Gods wil ingaan; dat doet tekort aan Diens volmaaktheid. Spinoza stelt dat de Bijbel steeds op menselijke wijze spreekt, omdat gewone, niet-filosofisch gevormde mensen anders hogere zaken niet kunnen begrijpen.

Inconsequentie

Het is begrijpelijk dat Van Blijenbergh naar aanleiding van Spinoza’s reactie de behoefte voelt om zijn godsdienstige uitgangspunten duidelijker naar voren te brengen. Hij maakt kenbaar dat hij twee algemene regels hanteert bij zijn filosoferen. De ene typeert hij met een aan Descartes ontleende uitdrukking als het „helder en onderscheiden begrip” van zijn verstand, de andere is het Woord van God. Wanneer het verstand in botsing komt met de Bijbel, weegt voor Van Blijenbergh de laatste het zwaarst.

In haar inleiding suggereert Van Reijen een inconsequentie tussen wat Van Bijenbergh in zijn eerste brief als uitgangspunt noemt en wat hij in zijn tweede brief naar voren brengt. Hierbij is de vraag te stellen of het voor Van Blijenbergh niet zó vanzelfsprekend is dat de rede en Gods Woord hetzelfde leren, dat de gedachte dat men dit anders zou kunnen zien eenvoudig niet bij hem opkomt. Gezien het feit dat hij leeft in de tijd dat de eenheid van rede en geloof onder druk komt te staan, juist door een verlichtingsfilosoof als Descartes, lijkt mij dit heel waarschijnlijk.

Van Blijenberghs reactie is voor Spinoza teleurstellend. Hij trekt terecht de conclusie dat hun uitgangspunten te ver uit elkaar liggen. „Ik geloof dan ook bijna niet meer dat wij elkaar door onze brieven nog iets kunnen leren.” Desondanks volgen nog verschillende brieven voordat Spinoza beleefd maar beslist de briefwisseling beëindigt.

Vrije wil

In de epistels komen stevige filosofische thema’s naar voren, zoals het al of niet bestaan van de vrije wil en van goed en kwaad. In haar inleiding brengt Van Reijen deze kwestie in verband met het hedendaagse debat over de vrije wil, wat wordt gevoerd vanuit de veronderstelling dat de mens volledig door het brein bepaald wordt. Daarbij breekt zij een lans voor het gedachtegoed van Spinoza.

Volgens Van Reijen is deze briefwisseling een belangrijke stap in de ontwikkeling van Spinoza’s denken. Zij ziet daarin een voorbereiding en „testcase” van ideeën die Spinoza in zijn latere ”Ethica”, het boek waarin hij zijn filosofie uitwerkt, een plek geeft.

Van de gehoopte vriendschap tussen beide zoekers naar waarheid is niets terechtgekomen. De inleiding meldt dat Van Blijenbergh zelfs na Spinoza’s dood boeken publiceert waarin hij diens filosofie bestrijdt. De uitgave van deze briefwisseling geeft een interessant historisch beeld van de confrontatie van calvinisme en opkomend verlichtingsdenken in de zeventiende eeuw.

Boekgegevens

”Spinoza. Brieven over het kwaad”, Miriam van Reijen (hertaling en inl.); uitg. Wereldbibliotheek, Amsterdam, 2012; ISBN 978 90 284 2488 3; 175 blz.; € 19,90.

Briefwisseling tussen een calvinist en Spinoza

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?