„Iedereen is gevoelig voor nepnieuws”, betoogt Alexander Pleijter, expert online journalistiek en factchecking van Universiteit Leiden. „Zeker als een bericht past in je wereldbeeld heb je de neiging om het te geloven.” Pleijter is vrijdagavond één van de sprekers in de lezingenserie ”Nepnieuws: van Fact naar Fake” op de universiteit.

Wat is nepnieuws?

„De term nepnieuws of fakenews wordt te pas en te onpas gebruikt. De Amerikaanse ex-president Donald Trump presteerde het om berichtgeving van de gevestigde media onterecht weg te zetten als fake.

Iets is nepnieuws als het eruit ziet als echt nieuws, maar dat niet is. Het is onwaar of verzonnen én het wordt doelbewust verspreid.”

Waarom verspreiden mensen nepnieuws?

„Daar kunnen verschillende motieven achter schuilgaan. Het kan gebeuren voor politiek gewin. Je kunt bijvoorbeeld een politieke tegenstander zwart maken. Of onware verhalen de wereld in helpen over vluchtelingen. Of als bijvoorbeeld direct na een aanslag een foto van iemand met een Arabisch uiterlijk wordt gepost, alleen om de islam in een kwaad daglicht te stellen.

Nepnieuws kan ook een commercieel doel hebben. Tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2016 circuleerden er veel dubieuze berichten op sociale media. Een deel daarvan was afkomstig van enkele jongeren uit Noord-Macedonië. Zij publiceerden de meest krankzinnige berichten. Bijvoorbeeld dat Hillary Clinton in Donald Trump een heel goede, capabele president zou zien. Het bericht werd breed verspreid, ook in de VS.

De jongeren hadden daaromheen een verdienmodel opgetuigd. Wie de link op Twitter of Facebook aanklikte, kwam terecht op Noord-Macedonische websites. Daarop stonden enorm veel advertenties, waarmee ze geld binnenharkten.”

Wat is vaak de aanleiding voor nepnieuws?

„Jongeren kunnen uit zijn op uithalen van een grap, platte lol trappen of gewoon zieken. Ze verzinnen een bericht dat vervolgens viraal gaat.

Meestal is de aanleiding een opzienbarende gebeurtenis. Toen corona net in Nederland was, postten mensen op sociale media onware berichten dat de eerste coronapatiënt in een bepaalde plaats zou zijn aangetroffen. Bij een overstroming posten mensen een gefotoshopt beeld van haaien die door een stad zwemmen.”

Iedereen is gevoelig voor nepnieuws, zegt u.

„Iedereen is gevoelig voor berichten die in zijn eigen wereldbeeld passen. We zijn dan sneller bereid te geloven dat iets waar is. Stel, ik zet me in tegen klimaatverandering. Dan ben ik eerder geneigd te geloven dat een overstroming komt door klimaatverandering.

Het is nuttig om mensen mediawijsheid bij te brengen. Maar dan nog controleren ze berichten die in hun straatje passen niet of nauwelijks. Als je tegen hen zegt: „Het klopt niet”, dan posten ze het toch op sociale media. Het onderbouwt immers hun wereldbeeld.”

Hoe kan een leek nepnieuws ontmaskeren?

„Die vraag krijg ik heel vaak. Het is belangrijk vast te stellen dat er verschillende soorten nepnieuws bestaan. Vaak gaat het om gedeelde beelden met een verhaaltje. Bijvoorbeeld, er wordt een foto gepost van wapperende hakenkruisvlaggen in een straatbeeld. „Zie je wel”, zegt de begeleidende tekst, „Oekraïne is een openlijke nazistaat.” Maar als je de herkomst van de foto opzoekt met Google Images, dan blijkt het om een foto te gaan uit de Bulgaarse stad Sofia, en niet uit Kiev of een andere Oekraïense stad. De foto’s waren ooit gemaakt voor een filmopname over de Tweede Wereldoorlog.

Het terugzoeken van beelden gaat niet altijd zo gemakkelijk. Zeker niet als het foto’s betreft die al jarenlang worden gepost. Dan kost het terugzoeken erg veel tijd.

Een andere categorie is medisch nieuws in de trant van: Als je veel knoflook eet, word je ouder. Zo circuleerden er tijdens de coronapandemie berichten over de ernst van de ziekte en over vaccinaties en hun bijwerkingen. Om de waarheid te achterhalen, moet je veel wetenschappelijke medische artikelen lezen en het jargon begrijpen. Dat is veel moeilijker. Voor een leek is dat eigenlijk niet te doen.”

Wat kan een leek in zo’n geval het beste doen?

„De grote nieuwsmedia raadplegen. Wat op sociale media ook kan helpen, is de reacties onder de posts bekijken. Daar wordt nepnieuws al vaak ontmaskerd.”

Welk nepnieuws hebt u onlangs met uw project Nieuwscheckers ontmaskerd?

„Dat was een foto waarop de Oekraïense president Zelensky poseert met een voetbalshirt waarop een hakenkruis stond afgebeeld. Dat nazisymbool bleek gefotoshopt; oorspronkelijk stond daarop het rugnummer 95.

Een ander viraal bericht beweerde dat de oorlog in Oekraïne in scène is gezet. Op de meegestuurde video stond een verslaggever met op de achtergrond stapels lijkzakken. Op een gegeven moment begint een van de lijkzakken te bewegen. „Zie je wel”, concludeerde de inzender, „de hele oorlog is nep.” Maar wat bleek? De video was afkomstig van een Oostenrijkse klimaatdemonstratie; het beeldmateriaal had niets met de oorlog in Oekraïne te maken.”