In de afgelopen maanden hebben we her en der de Nederlandse vlag ondersteboven zien hangen. Boze boeren en hun medestanders hebben de vlag gebruikt om hun ongenoegen over het stikstofbeleid van de overheid te tonen. Omdat de vlag consequent ondersteboven werd opgehangen, ontstond een goede herkenbaarheid. Je kon meteen zien dat het niet ging om een geslaagde zoon of dochter, maar om een protest tegen het overheidsbeleid. Het werkte dus als een symbool. Dat is naar zijn letterlijke betekenis een „bijpassend object dat de identiteit ergens van aangeeft.” Als je ergens de Nederlandse vlag op zet, geef je daarmee aan dat het desbetreffende object (je huis bijvoorbeeld of een schip) zich verbonden weet met Nederland.

De werking van dat symbool kan krachtig zijn. Als een oorlogsveteraan de Nederlandse vlag ziet wapperen, wordt zijn hart geraakt omdat het besef dan weer bovenkomt: ik heb gestreden voor mijn vaderland. Wat doet het je dan als je die vlag ondersteboven ziet hangen? Zou je het niet ervaren als diefstal van een dierbaar symbool? Op de keper beschouwd is het een gestolen symbool als je het gebruikt om te protesteren tegen de overheid van datzelfde vaderland. Hoezeer de boeren een punt hebben, het is de vraag of het gestolen symbool van de ondersteboven hangende vlag niet net zo verwerpelijk is als bepaalde acties die ronduit gevaarlijk waren.

Regenboog

Voor christenen is er nog zo’n gestolen symbool: de regenboog. In de Bijbel is die het symbool voor Gods trouw aan de mensheid. Het is zelfs allereerst een symbool voor Hemzelf. In Genesis 9:16 lezen we dat God zegt: „Als deze boog in de wolken is, zal Ik (!) hem zien.” Het is, met eerbied gezegd, Gods knoop in de zakdoek. Ik heb al verschillende mensen horen vertellen van een ervaring met die boog toen ze hem zo maar ineens zagen verschijnen in een crisis in hun leven. Wat een bemoediging gaf dat op dat moment! Wat gaat er dan door je heen als je diezelfde boog gebruikt ziet om praktijken te promoten die God in Zijn Woord afkeurt.

Er zijn wellicht lezers die als derde voorbeeld het logo van het computerbedrijf Apple zullen noemen: een appel met aan de rechterkant een hap eruit. Is dat niet een verwijzing naar de appel die Adam en Eva in het paradijs aten? Het bedrijf zelf spreekt dat tegen. Bijten uit een appel is volgens de voorlichters een voor iedereen herkenbare ervaring met de betekenis dat je met één hap meteen weet wat het is. Zo hebben de producten van Apple in het gebruik een soort onmiddellijke herkenbaarheid, zodat je geen ingewikkelde handleiding nodig hebt. Het wordt ook wel gezien als een zinspeling op het woord ”byte”, dat staat voor een hoeveelheid data. Waarschijnlijk toch geen gestolen symbool dus, hoewel bij de ontwerpers de fijngevoeligheid ontbroken heeft dat het voor christenen een verkeerde associatie kan oproepen.

Nu kun je natuurlijk zeggen: „Het zijn allemaal maar symbolen.” Maar daar valt wel wat op af te dingen. Hoezo „maar” een symbool? Hebben symbolen dan zo weinig waarde? Inderdaad lijken wij in de loop van de tijd steeds minder gevoelig geworden voor de waarde van symbolen. Veel schilderijen van vroeger bevatten symbolen die door de mensen van die tijd onmiddellijk herkend werden. Een zandloper was een symbool voor de eindigheid van het leven. Een hond staat voor trouw en opofferingsgezindheid. Een bloem staat voor levenskracht en ga zo maar door. Wij zien dat helemaal niet meer. Daardoor ontgaat ons de hele boodschap van het schilderij en is het verlaagd tot een aardig prentje. Ook in een kathedraal zijn allerlei symbolen zichtbaar die door velen niet meer herkend worden. Elke evangelist die tegen een pilaar staat afgebeeld, heeft een symbool, maar wie kan nog aan de hand daarvan aanwijzen wie wie is?

Er is dus best sprake van een zekere verarming als we symbolen niet meer herkennen. Enerzijds maakt dat het leven soms makkelijk. Als je de waarde van symbolen niet meer herkent, erger je je ook niet als ze in gestolen vorm verschijnen. Maar je mist wel een kans om aan iets belangrijks herinnerd te worden. De mezoeza aan de deurpost was een symbool dat de gelovige Jood voortdurend eraan herinnerde dat het Woord nabij is. Wie dat symbool niet meer (her)kent, mist iets kostbaars.

Dordtse Leerregels

In de kerk hebben we ook symbolen met een nog belangrijkere betekenis: de belijdenisgeschriften. We noemen ze wel ”symbolen” omdat ze „de identiteit ergens van aangeven”, zoals de letterlijke betekenis van het woord luidde. Waar staan we voor als kerk? Lees de symbolen (belijdenisgeschriften) en je weet het.

Kunnen die ook gestolen worden? Ja, helaas. Soms worden ze tot een dode letter die alleen dient om onderschreven te worden. Wijlen prof. W. van ’t Spijker hoorde ik ooit zeggen: „Zeker, wij moeten de gereformeerde belijdenissen onderschrijven; maar laten we ze eerst maar eens gaan lezen!” Ook kunnen ze gestolen worden door de inhoud ervan om te buigen in een richting waarin ze niet bedoeld waren. Dat is wel gebeurd met de belijdenis van Gods uitverkiezing.

Ook voor deze symbolen geldt dat we de waarde ervan veel minder op het netvlies hebben dan vroeger. Wie weet nog waar de Dordtse Leerregels nog meer over gaan dan over de voorzienigheid? Wie weet nog waar de belijdenis van Athanasius over gaat? Wie leest er überhaupt nog regelmatig in de belijdenisgeschriften? Zeker, er zijn kerken waarin ze regelmatig bepreekt worden, maar die behoren steeds meer tot de uitzonderingen.

Rijk

Wat zou het een goede zaak zijn als we weer zuinig zouden zijn op onze symbolen, zo breed opgevat als in deze bijdrage. Laten kerken een vlag met daarop afgebeeld de regenboog maar ophangen, maar dan wel vergezeld van een tekst over Gods trouw, zodat de oorspronkelijke betekenis weer oplicht. Laten we de Nederlandse vlag weer meer gebruiken bij de daarvoor geschikte gelegenheden, zoals 4 en 5 mei en de verjaardagen van de leden van de koninklijke familie. Laten we eens nagaan welke symbolen er voorkomen in de kathedraal die we in de vakantie bezoeken. Laten we bovenal de belijdenisgeschriften weer gaan lezen en bestuderen. Wie dat doet, zal ervaren hoe rijk symbolen kunnen zijn!

De auteur is hoogleraar christelijke filosofie aan de Technische Universiteit Delft.