Paulus schrijft in Handelingen 28:16-20 dat hij in Rome, het symbool van de macht van de antieke wereld, boeien draagt omwille van de hoop die Israël koestert. In Rome vindt een botsing plaats tussen een cyclisch wereldbeeld, waarin de geschiedenis zich steeds maar herhaalt, en het totaal andere wereldbeeld van Paulus, met zijn boodschap over de kruisiging en opstanding van Jezus.

Hoe is het, in het licht van deze confrontatie tussen twee werelden, toch mogelijk dat het kruis het symbool bij uitstek werd van de christelijke hoop? Het kruis was immers het gruwelijke martelwerktuig dat symbool stond voor de macht en onderdrukking van het antieke Rome. Wie gekruisigd werd, was een crimineel, een slaaf of een loser. Maar het christendom keerde deze wereld totaal om. Het zwakke werd het sterke. De Gekruisigde werd de Redder van de wereld. Het martelwerktuig werd een symbool van hoop.

Dat is ook de boodschap van Paulus. In zwakheid sterk. Voor God zijn man en vrouw, slaaf en meester, autochtoon en allochtoon gelijk en geschapen naar Zijn beeld. Hier ontstaat het idee van menselijke waardigheid, het idee dat ieder mens telt. Deze ideeën hebben de geschiedenis van het Westen diepgaand beïnvloed en doen dat nog steeds. Onze geschiedenis zou niet denkbaar zijn zonder deze revolutie die twee millennia geleden plaatsvond.

Paulus spreekt over de hoop van Israël. De hoop is kenmerkend voor het christelijk geloof. De Duitse, lutherse theoloog Jurgen Moltmann heeft van de hoop de kern van zijn theologie gemaakt. Hij schrijft: „Het christendom (…) is hoop, oriëntatie naar voren, en kan daardoor het heden openbreken, veranderen.”

Het geloof is geen berusting in de status quo van de wereld, maar voedt juist de onrust over het onrecht en het lijden. Moltmann: „Daarom maakt het geloof, als het zich ontplooit tot hoop, de mens niet rustig maar onrustig, niet geduldig maar ongeduldig. Het sust het onrustige hart niet, maar is zelf in de mens dit onrustige hart.”

Tegengif

Ik opperde zojuist dat de revolutie in het denken over de menselijke waardigheid tweeduizend jaar geleden haar aanvang nam, maar dat is toch niet helemaal eerlijk. Want in het jodendom is deze revolutie al aanwezig. De profeten namen het altijd al op voor de zwakken en verdrukten en in de psalmen klinkt de roep om recht voor de wees en weduwe. De onrust van het hart, de oriëntatie naar voren en het doorbreken van de status quo is juist ook in het joodse denken verankerd. Paulus was een jood en Jezus was een jood.

De Britse rabbijn Jonathan Sacks schetst in zijn boek ”Een gebroken wereld heel maken” de kern van het joodse denken als volgt: „Een van de meest kenmerkende en uitdagende ideeën van het jodendom is zijn ethiek van verantwoordelijkheid – de gedachte dat God ons uitnodigt om, zoals de rabbijnen het uitdrukken, „zijn partners in het scheppingswerk” te zijn.” Partners zijn in Gods scheppingswerk: dat is geen zaak van berusting, maar van actieve onrust; van hoop en verantwoordelijkheid. Verantwoordelijkheid is het enige tegengif tegen de angst. Nogmaals Sacks: „Moed wordt geboren op het moment dat we besluiten om in plaats van te klagen persoonlijk protest aan te tekenen tegen het kwaad in de wereld door goed te doen, hoe onbeduidend ook. (…) Iedere goede daad, elk helend gebaar ontsteekt een kaars van hoop in een donkere wereld.”

Vaclav Havel

Spreken over de hoop in deze tijd van onbehagen kan bevreemdend klinken. Ons land is moe. De hoop lijkt verdwenen. Wat staat ons de komende jaren te wachten? Leidt de onvrede tot nieuwe maatschappelijke initiatieven en tot nieuwe vormen van burgerschap? Of zien we een verdergaande ontbinding en onthechting van de banden die ons bij elkaar houden? Waar is nog hoop te vinden?

In 1989 maakte de Fluwelen Revolutie een einde aan veertig jaar communistische dictatuur in Tsjecho-Slowakije. Zonder bloedvergieten werd in de nasleep van de val van de Berlijnse Muur het communistische regime omver geworpen. De beweging die in deze revolutie een belangrijke rol speelde, was Burgerforum. De oprichter ervan was de toneelschrijver Vaclav Havel. Havel was eerder een aantal jaren door het regime als dissident in de gevangenis gezet, omdat hij zich had ingezet voor democratische veranderingen. Hij zou de eerste president van het nieuwe Tsjecho-Slowakije worden.

In 1985 correspondeert Havel met een bevriende journalist aan de andere kant van het IJzeren Gordijn in het vrije West-Duitsland. In een van de brieven schrijft hij over de hoop. Hoop is allereerst een toestand van de geest en niet een toestand van de wereld, schrijft hij. „Hoop hebben wij of in onszelf of helemaal niet; het is een dimensie van onze ziel en in wezen onafhankelijk van onze kijk op de wereld. (…) Hoop is oriëntatie van de geest, oriëntatie van het hart, die boven de concrete wereld uitstijgt en ergens in de verte verankerd is, achter haar grenzen.”

Hoop is een krachtige bron van waaruit mensen en de gemeenschappen waar zij bij horen, kunnen handelen. Het was de hoop die koningin Elizabeth haar leven lang inspireerde. In haar eigen woorden: „In mijn hele leven zijn de boodschap en het onderwijs van Christus mijn gids geweest en daarin vind ik hoop.”

We zien de hoop ook bij de Oekraïense bevolking in haar strijd tegen de bezetters. We zien het in het Netwerk Nieuw Rotterdam, een initiatief waarin Rotterdamse jongeren vrienden maken, zichzelf ontwikkelen én zich vrijwillig inzetten voor eenzame en kwetsbare Rotterdammers. Hoop is ook een krachtige motivatie om het klimaatprobleem aan te pakken, zoals de Amerikaanse klimaatwetenschapper Katherine Hayhoe laat zien in ”Hoop voor het klimaat”.

Kiemen van verandering

Voor mij als politicus is het verschil tussen een politiek van hoop en een politiek van cynisme steeds belangrijker geworden. Een politiek van cynisme grijpt aan bij het wantrouwen en onbehagen dat er in de samenleving is, verwoordt deze luid en duidelijk en is haar megafoon. Je wordt er snel populair mee, maar deze politiek biedt geen oplossingen.

Een politiek van hoop gaat niet voorbij aan het onbehagen in de samenleving, maar kiest wel heel bewust als aangrijpingspunt de kiemen van verandering, de kiemen van hoop, die altijd ook in de samenleving aanwezig zijn. Dat is, volgens mij, de kern van de christendemocratie. En dat moet ook in onze stijl van politiek bedrijven verankerd zijn. Een politiek van hoop, dat is wat de samenleving meer dan ooit nodig heeft.

De auteur is lid van de CDA-fractie in de Tweede Kamer. Dit artikel is een iets verkorte weergave van de toespraak die hij op 19 september hield tijdens de residentiepauzedienst in de Waalse Kerk in Den Haag.