Joods leven in Italië: tussen eigenheid en aanpassing

De grafsteen van Aster is een van de tweehonderd objecten in de permanente tentoonstelling ”Joden, een Italiaans verhaal” in het MEIS, het museum van het Italiaanse Jodendom en de Holocaust in Ferrara. „Claudia Aster, gevangene uit Jeruzalem”, vermeldt de steen. Aster werd niet ouder dan 25 jaar, zo valt af te lezen aan de zerk, die in 1761 werd ontdekt op een begraafplaats langs de weg tussen Napels en Pozzuoli. Aster –in het Hebreeuws Esther– was een van de duizenden Joden die ten tijde van Titus’ verovering van Jeruzalem op brute wijze in de boeien werden geslagen en geketend naar Rome werden vervoerd. Ze werden verkocht, voor de leeuwen geworpen of moesten dwangarbeid verrichten. Aster werd gekocht door een keizerlijke vrijgelatene, een zekere Tiberius Claudius. Hij nam haar op in zijn huis, naar verluidt als vrouw of, waarschijnlijker, als concubine, en gaf haar de naam Claudia. Toen zij stierf, wilde hij haar een waardige begrafenis geven en in het grafschrift het feit opnemen dat Claudia Aster een ”hierosolymitana captiva” was, een gevangene uit Jeruzalem. ## Joodse gemeenschappen Het verhaal van Aster wordt in Ferrara tot leven gebracht. Haar grafzerk is te zien in het MEIS, dat staat voor Museo dell’Ebraismo Italiano e della Shoah. Dit museum werd eind 2017 in gebruik genomen en vertelt de geschiedenis van de Joden in Italië. Al ruim voor Aster als gevangene naar Italië werd gebracht waren er in tal van steden in dit land kleine Joodse gemeenschappen ontstaan. Lang niet altijd waren deze Joden als gevangene meegevoerd. Vaak waren ze naar Romeins Europa getrokken vanwege economische tegenspoed of vanwege oorlog en geweld in het land van herkomst. In het keizerlijke Rome bloeiden de Joodse gemeenschappen. De ongeveer 40.000 Joden (op de een miljoen inwoners) genoten er relatief veel vrijheid. Het Edict van Caracalla (212, ook wel Constitutio Antoniniana genoemd) gaf de Joden zelfs gelijke berechtiging met de Romeinen: ze werden burgers. Hoewel de Romeinen de Joden overwegend welgezind waren, stonden ze ambivalent tegenover het monotheïsme, religieuze gebruiken zoals de sabbatsviering en het feit dat Joden geen varkensvlees aten, zo blijkt onder meer uit citaten van historicus en schrijver Tacitus (ca. 56-11). In de eerste tien eeuwen na Christus leefden Joden tamelijk ongestoord in Italië, zo blijkt in de tentoonstelling. Ze slaagden erin hun etnische identiteit te behouden en hun religieuze praktijken in stand te houden. Zij balanceerden als het ware tussen het behoud van hun culturele eigenheid en assimilatie, waarbij elke tijd voor nieuwe dilemma’s en uitdagingen zorgde. ## Eerste kruistocht Vooral na de eerste kruistocht in 1096 keerde het tij. Integratie en samenleven maakten plaats voor toenemende vervolging en discriminatie. Er waren wel periodes van betrekkelijke vrijheid, maar veel meer van uitsluiting, uitbuiting en vervolging door religieuze en politieke leiders. Ze bleven tweederangsburgers. Toch vonden de Joden steeds weer manieren om zich te handhaven en soms zelfs om te floreren – in ieder geval tot het fascistische regime van Mussolini en de Tweede Wereldoorlog. Het is opmerkelijk hoe creatief dit ongemakkelijke onderwerp in de tentoonstelling met beeld en geluid wordt gepresenteerd. Het verhaal wordt verteld aan de hand van een tijdlijn van 2000 jaar. Te zien is hoe Joden zich bekwaamden in beroepen in bijvoorbeeld de textielproductie, in het maken van sieraden en in het bankieren. Sommigen werden arts of wetenschapper, schrijver of kunstenaar. In een paar commerciële centra, zoals Livorno en Pisa, werden Joden aangemoedigd om de handelsklasse te versterken. Op andere plaatsen was het hun daarentegen verboden eigendom te bezitten, naar reguliere scholen te gaan of deel te nemen aan maatschappelijke activiteiten. Met een pauselijke bul stuurde paus Paulus IV in 1555 ongeveer 2000 Joden naar een getto in Rome en ontnam hen hun burgerrechten. De Joden moesten zelf betalen voor de bouw van de muren die hen omsloten. De deuren gingen ’s nachts op slot. Getto’s werden ook opgericht in veel andere Italiaanse steden, waaronder Ferrara. ## Herinneringsplaats Niet voor niets staat museum MEIS in Ferrara, een stad op de Po-vlakte, waar al eeuwenlang een omvangrijke Joodse bevolking heeft gewoond. De met stevige wallen ommuurde roodstenen stad heeft tegenwoordig de status van Unesco-werelderfgoed. Het centrum met zijn prachtige middeleeuwse stadsplein en kathedraal ligt op een steenworp afstand van het museum. Hier loop je rond door het voormalige Joodse getto: de straatjes, de huizen, de synagoge die momenteel wordt gerestaureerd en, wat verder weg aan de rand van de stad, de Joodse begraafplaats, herinneren aan het verleden. „Met name de hertogen Ercole d’Este I en II van het Huis Este verwelkomden Sefardische Joden die in 1492 door koning Ferdinand II en koningin Isabella van het Iberisch schiereiland waren verdreven”, zegt Rachel Silvera, woordvoerder van het MEIS. „De leidende rol van de Joden in Ferrara nam af nadat de stad in 1598 in pauselijke handen kwam en Joden in een getto moesten wonen. Ze herwonnen hun positie vanaf 1859, toen ze gelijke rechten kregen.” ## Lappendeken Een kaart toont de honderden Joodse nederzettingen die de eeuwen door in Italië hebben bestaan. Het is een lappendeken van stippen op de Italiaanse laars. Er is geen regio die in de loop van de Italiaanse geschiedenis geen Joodse gemeenschap heeft gekend. Tegenwoordig wonen er ongeveer 29.000 Joden in Italië – ongeveer de helft minder dan de naar schatting 60.000 die het schiereiland voor de Holocaust hun thuis noemden. In 2003 besloot de Italiaanse regering dat er in Italië een nationaal Holocaustmuseum moest komen in Rome. De plannen veranderden steeds en in 2006 werd een wet aangenomen voor de bouw van het MEIS in Ferrara. De bedoeling was een ”levende herinneringsplek” te creëren op een plek waar eens uitsluiting, rassenwetten en de dood heersten. Het MEIS-gebouw is opgetrokken uit het materiaal van een voormalige gevangenis uit 1912 waar Mussolini’s fascisten Joodse gevangenen opsloten voordat ze naar de vernietigingskampen werden gedeporteerd. De 47 miljoen euro die de bouw kostte werd volledig betaald door het ministerie van Cultureel Erfgoed. In het MEIS kunnen bezoekers niet alleen tentoonstellingen bekijken, maar ook dwalen door de Giardino delle Domande (Tuin der Vragen), een openluchtdoolhof waarin bezoeker de regels van de koosjere Joodse voeding leren kennen. Hier groeien laurier, mirte, tijm, lavendel en marjolein. Maar ook de aromatische planten die worden gebruikt voor de havdalah, het gebed dat aan het einde van de sabbat wordt opgezegd om symbolisch de overgang van de rustdag naar de weekdagen te markeren. ## In uitvoering „Het museum is een project in uitvoering en nog niet voltooid”, vertelt Silvera. „Er moeten nog twee nieuwe gebouwen komen. We nemen aan dat in 2025 met de bouw ervan kan worden begonnen.” Het laatste complex zal een bibliotheek, een auditorium, een koosjer restaurant, een café en een museum voor kinderen bevatten. Silvera: „We willen als MEIS de levensverhalen vertellen van een minderheid en tegelijk een plaats van ontmoeting zijn. We willen er zijn voor iedereen, als een laboratorium van ideeën en reflecties waar het debat over het Jodendom en zijn toekomst in Italië wordt gestimuleerd. Met aandacht voor de waarde van de dialoog tussen culturen.” Het MEIS werkt samen met andere musea in de wereld. „We zijn lid van AEJM”, zegt Silvera. „Sinds de oprichting in 1989 is de Associatie van Europese Joodse Musea een belangrijke kracht geworden om het Joodse erfgoed in Europa te bewaren. Het AEJM vertegenwoordigt meer dan zestig Joodse musea in Europa, van Stockholm tot Istanbul, van Toledo tot Riga en van Dublin tot Moskou. AEJM ondersteunt de Joodse musea bij hun taak: het Joodse erfgoed bewaren en een levendige discours op gang te brengen over Joodse cultuur, traditie en geschiedenis.” _\----_ ## Giorgio Bassani Giorgio Bassani (1916-2000) wordt gezien als een van de belangrijkste moderne schrijvers van Italië. Hij was van Joodse afkomst, ging naar school in Ferrara en studeerde af aan de letterenfaculteit van Bologna. In 1943 werd hij gearresteerd op verdenking van het plegen van verzetsactiviteiten. De brieven die hij vanuit de cel aan zijn familie schreef, werden in 1981 gepubliceerd in de krant Corrierre della Sera. Zijn novellen en romans hebben de tijd van Mussolini als decor. Het bekendst zijn de verzamelde boeken onder de titel ”Het verhaal van Ferrara”. Dit is een kroniek van het leven in Ferrara, waar Bassani opgroeide. Hij overleed in 2000 en werd begraven op de Joodse begraafplaats in Ferrara. Van zijn werk wordt nog altijd studie gemaakt. Een voorbeeld daarvan is het boekje ”L’Eco di Micòl. Itinerario bassaniano” (de echo van Micòl, in de voetsporen van Bassani”). Het biedt een wandeling door de literatuur van Giorgio Bassani. _Mede n.a.v. Jews, an Italian Story. The First Thousand Years (2017, Verona). > meis.museum_

Joods leven in Italië: tussen eigenheid en aanpassing

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?