De geschiedenis in het Bijbelboek Exodus is in de optiek van Reynders, die verbonden is aan de KU Leuven, niet echt gebeurd, maar biedt volgens haar wel allerlei inzichten in het denken van Israëlieten in de tijd van de koningen en de ballingschap.

Als kind was Reynders bijzonder geboeid door de verhalen over Jozef en over Mozes. Een spectaculaire Hollywoodfilm over de Tien Geboden raakte haar. De slavernij in Egypte, de indrukwekkende plagen en de doortocht door de zee waren grootse momenten uit de geschiedenis. Die opvatting veranderde echter in de loop der jaren. De auteur ging in Leuven egyptologie studeren, maar daar werd het verblijf van Israël in Egypte niet aan de orde gesteld; dat wordt immers niet genoemd in de Egyptische annalen.

In de afgelopen jaren heeft Reynders zich verdiept in de Bijbelwetenschappen en heeft ze een samenhangende visie ontwikkeld op de uittocht uit Egypte. Daarbij is ze sterk beïnvloed door een stroming in de Bijbelwetenschap die het ontstaan van de Bijbelteksten laat dateert en deze vooral beschouwt als idealistische documenten om Israël godsdienstig te motiveren.

Kruispunt

”Exodus” bestaat uit drie hoofddelen. Het eerste deel beschrijft de Levant (het gebied van Kanaän en omringende landen) als een kruispunt van beschavingen en als strijdtoneel van machtige mogendheden. Allerlei historische en geografische bijzonderheden komen aan de orde. Deel 2 bespreekt de verhalen over Jozef en Mozes in hun oud-Egyptische setting. Het derde deel gaat over de eventuele verbinding tussen de eerste twee delen. De auteur gaat daarin op zoek naar de betekenis van het exodusverhaal en betrekt daarbij de hedendaagse Bijbelwetenschap.

Reynders meent dat de eerste Bijbelboeken niet historisch kunnen zijn in de moderne zin van het woord, want er staan veel anachronismen in: allerlei zaken die niet passen in de beschreven tijd en die uit een latere periode stammen. Op grond daarvan is het volgens haar daarom niet mogelijk te stellen dat God het volk Israël tot aanzijn riep. Ze schrijft: „Hoe Jahweh precies de favoriete en nationale god van Israël en Juda is geworden, is met de huidige stand van het onderzoek nog niet duidelijk te zeggen.” Deze benadering is tegenovergesteld aan het zelfgetuigenis van de Bijbel.

Kamelen

Een voorbeeld van een ana­chronisme is volgens de auteur de vermelding van kamelen in het verhaal over Jozef. Zij dateert het menselijke gebruik van kamelen en dromedarissen als iets wat pas in de tijd van de eerste koningen in Israël opkwam. Dit is een van de voorbeelden dat de auteur zich onvoldoende heeft verdiept in tegenargumenten. Er is inmiddels heel wat documentatie over een veel vroeger gebruik van deze dieren.

Een tweede voorbeeld is de verwoesting van de stad Jericho. De auteur herhaalt de stellingname van de archeologe Kathleen Kenyon (overleden in 1978), dat Jericho in de tijd van Jozua geen versterkte stad meer was, maar hooguit een kleine nederzetting zonder muren. Inmiddels is duidelijk geworden dat Kenyon materiaal van haar eigen opgraving over het hoofd heeft gezien en dat andere dateringen aannemelijk zijn (zie het werk van de Amerikaanse archeoloog Bryant Wood).

Stromingen

In de egyptologie bestaan diverse stromingen. In de literatuurlijst van ”Exodus” worden bijvoorbeeld publicaties van James K. Hoffmeier genoemd, ook zijn boeken over het verblijf van Israël in Egypte en in de Sinaï. Hoffmeier voert veel argumenten aan voor de authenticiteit van dat verblijf. Het is teleurstellend dat Reynders niet ingaat op de door hem aangevoerde argumenten. Datzelfde geldt voor het werk van Kenneth A. Kitchen.

In plaats daarvan hanteert Reynders een naar mijn mening onjuiste late datering van de Bijbelboeken. Die zouden pas vanaf de tijd van koning Josia zijn ontstaan en een sterke bewerking in de tijd van de ballingschap hebben ondergaan. Tegen deze opvatting (een actualisering van een 19e-eeuwse visie) valt zeer veel in te brengen, zeker in het licht van de geletterdheid in de oudheid in het tweede millennium voor Christus.

In zijn algemeenheid zijn er veel mogelijkheden om het verleden te interpreteren. Een archeoloog heeft eens gezegd dat een vondst 10 procent duidelijkheid geeft en dat 90 procent interpretatie is. Ook al is deze uitspraak bij sommige vondsten overdreven, het is van groot belang om de vooronderstellingen van de interpretatie duidelijk te maken. Dat gebeurt in dit boek helaas te weinig, ondanks de zeer vele literatuurverwijzingen.

Mengeling

Reynders stelt in dit boek dat proto-Israël, de oorsprong van het volk Israël, een mengeling was van allerlei Kanaänitische volken: Kanaänitische stedelingen, Habiru, nomadische groepen, Sjasoe en mogelijk enige vluchtelingen uit Egypte. Het betekent volgens haar dat een massale uittocht uit Egypte nooit heeft plaatsgehad.

Het bevreemdt de schrijfster dat de dominante aanwezigheid van Egypte in Kanaän in de tijd van de exodus, van Jozua en van de richters niet genoemd wordt in de Bijbel. Haar verklaring: „De herinnering aan de Egyptische overheersing was zeker niet ‘vergeten’ maar wel ‘verdwenen’, omdat ze in de loop van de redactiegeschiedenis gemanipuleerd en geheroriënteerd werd voor nieuwe doeleinden.” Daarbij werd de rivaliteit tussen Egypte en Kanaän volgens haar omgekeerd voorgesteld. De onderdrukking en slavernij die in werkelijkheid door Egypte plaatshadden in de Kanaänitische regio werden in de Bijbelboeken verplaatst naar het land Egypte en uitgebreid met een uittocht uit ”het slavenhuis”.

Bij een dergelijke stellingname verwacht de lezer een bespreking van andere verklaringen, maar die ontbreekt. Inderdaad komen in de boeken Jozua en Richteren de Egyptenaren niet voor, maar waarom zouden ze genoemd moeten worden? Ze hadden blijkbaar geen invloed op het verloop van de strijd van Jozua. Ook uit de Amarnabrieven, die zijn geschreven tijdens het bewind van farao Achnaton, blijkt dat de lokale heersers in Kanaän meestal tevergeefs een beroep deden op de farao.

De Amerikaanse wetenschapper Douglas Petrovich is op het verblijf van de Israëlieten in Egypte ingegaan in een egyptologisch tijdschrift (2013). Hij maakt daarin aannemelijk dat Amenhotep II waarschijnlijk de farao van de uittocht was. Vorig jaar heeft hij hierover een boek gepubliceerd: ”Origins of the Hebrews. New Evidence of Israelites in Egypt from Joseph to the Exodus”. Daarin staan stevige aanwijzingen voor het verblijf van de Israëlieten in Egypte, en daarnaast lanceert hij enige gewaagde nieuwe theorieën. De naam van Petrovich ontbreekt echter in de literatuurlijst en uiteraard worden zijn opvattingen ook niet besproken.

Historische basis

Wat de genoemde publicaties duidelijk maken, is dat diverse egyptologen heel andere conclusies trekken dan Reynders. Wat de Bijbelwetenschappen betreft, steunt Reynders sterk op de wetenschappers Bénédicte Lemmelijn en Marc Vervenne. Er zijn echter ook andere stromingen met opvattingen die veel dichter bij de klassieke interpretatie staan.

De auteur schrijft: „Het is pas veel later dat het onveranderlijk overleveren van een tekst de norm werd.” Uit de door haar vermelde vazalverdragen blijkt echter dat er steeds literatuur was die niet gewijzigd mocht worden. Daartoe zal ook de officiële literatuur behoord hebben die in de tempel bewaard werd en die regelmatig moest worden voorgelezen.

Mijn conclusie is dat ”Exodus” de historische basis onder het geloof in Gods handelen met Israël weghaalt. Wanneer de uittocht uit Egypte en de intocht in het Beloofde Land niet hebben plaatsgevonden, en de verbondssluiting aan de Sinaï vooral literaire vormgeving is om theologische doelen te bereiken, betekent dit een grote aantasting van het joodse en het christelijke geloof.

Boekgegevens

”Exodus. De impact van een Bijbelse migratie”, Marleen Reynders; uitg. Sterck en De Vreese; 368 blz.; € 34,95