Dat zei Marc Stappers van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) vrijdagmorgen tijdens een webinar over ”Kerken en duurzaamheid”. Stappers is specialist bouwfysica.

De onlinebijeenkomst ging over „energiebesparende mogelijkheden en maatregelen.” Organisatoren van het webinar waren de ErfgoedAcademie en de Vereniging Beheerders Monumentale Kerken (VBMK). De ErfgoedAcademie organiseert cursussen en bijeenkomsten voor mensen die zich met erfgoed bezighouden en is een initiatief van de RCE en het Nationaal Restauratiefonds.

Kerkbeheerders kunnen een eerste energiebesparing realiseren door op vier punten te letten, stelde Stappers. „Verminder het gebruik van energie, bijvoorbeeld door activiteiten te combineren zodat een kerkruimte maar één keer hoeft te worden opgewarmd. Gebruik ruimtes slimmer en stem de ruimte af op de grootte van het evenement: alles wat je niet hoeft te verwarmen, is winst.” Een kleine groep mensen in een enorme kerkruimte kost –in de koudere maanden– veel opwarmenergie. „En áls je toch energie gebruikt, gebruik dan duurzame energie.”

Om een historisch kerkgebouw „zo goed mogelijk door te geven aan toekomstige generaties” moeten beheerders op een aantal waarden letten, zei Stappers. „Bij een kerk gaat het om het gebruik van het gebouw, maar het gebouw zelf heeft ook architectonische en akoestische waarde.” Daarnaast is er in de kerk vaak waardevol erfgoed aanwezig waar rekening mee moet worden gehouden, zoals „altaarstukken, oude vloeren, gewelven met schilderingen, kerkorgels. Het is goed om zicht te hebben op al die onderdelen en een inventarisatie te maken.”

Leiden

Het verduurzamen van historische kerkgebouwen kan, liet Stappers zien aan de hand van de aanpassingen die zijn doorgevoerd in de Pieterskerk in Leiden. Daar zijn de gewelven op een duurzame manier van isolatiemateriaal voorzien. Dat vraagt wel om zorgvuldig werken. Stappers: „Tussen het hout van de historische dakconstructie en het purschuim dat alle kieren afhecht, is een beschermend folie aangebracht.”

Het naïsoleren van historische gebouwen is meestal mogelijk, maar condens is een van belangrijkste problemen na het isoleren. Bij onvoldoende ventilatie kan vochtvorming optreden met het gevaar dat die hout aantast, aldus de bouwfysicus.

Verduurzaming en een ander gebruik van de kerk, doen het binnenklimaat veranderen. Stappers: „Soms is dat gunstig, maar het kan ook nadelig zijn voor het waardevolle erfgoed in de kerk, zoals orgels. Hogere temperaturen leiden tot een lagere luchtvochtigheid. Dat is niet goed voor de instrumenten.”

Orgels hebben overigens geen probleem met een korte verhoging van de temperatuur. De orgels reageren pas na enkele dagen op een verandering, aldus Stappers tegen de bijna zeventig deelnemers aan het webinar. „Voor menselijke activiteiten is een hogere temperatuur belangrijk. Dat zorgt voor een lagere luchtvochtigheid. Terwijl je voor kunstschatten een lage temperatuur en hogere luchtvochtigheid wilt hebben. Ga je dan een graadje lager zitten of ga je extra bevochtigen? Daarom moet je steeds uitzoeken: wat zijn de neveneffecten?”

Als een kerkbeheerder verduurzamingsplannen gaat maken, is het belangrijk dat verschillende betrokkenen goed samenwerken, benadrukte Stappers. De bouwkundige aanpassingen, de installatietechnische aanpassingen en de organisatie –de planning van activiteiten in het gebouw– vooraf goed doordenken, kost wat meer tijd en energie, maar levert op de lange termijn een hogere kwaliteit op. „Bedenk niet alleen wat er de komende vijf jaar zal gebeuren, maar kijk ook vooruit, zeker als het gebruik van de kerk zal gaan veranderen, bijvoorbeeld doordat het kerkelijk gebruik stopt.”

Middelburg

Om de Oostkerk in Middelburg te verduurzamen, was een investering van ongeveer een 1 miljoen euro nodig, vertelde Robin Koot vrijdag. Hij is projectleider Oostkerk vanuit stichting Monumentenbezit, sinds 2018 eigenaar van de kerk. Koot is druk bezig geweest met de verduurzaming van dit top 100-monument, waar eerder een bekende predikant als Bernardus Smytegelt op de kansel stond. De Oostkerk is sinds 2017 niet meer in gebruik als kerkgebouw van de protestantse gemeente Middelburg, maar wordt nu gebruikt voor culturele activiteiten.

Door de grote koepel was de verduurzaming een extra grote uitdaging, liet Koot zien. „De kerk kampte met een hoog energieverbruik, en een inefficiënte verwarming. De kerk had een verouderd vloerverwarmingssysteem. Dat leverde warme voeten op, maar de warme lucht steeg op en kwam als koudeval langs de muren weer naar beneden. Het comfortniveau was te laag, zeker in de winter.” Om de kerk te aantrekkelijk en betaalbaar te kunnen exploiteren, moest daar wat aan gedaan worden, was de conclusie van Monumentenbezit.

Afgelopen jaar kreeg de kerk daarom een nieuwe wand- en vloerverwarming, gekoppeld aan een waterpomp. Voor de ramen is aan de binnenkant van de kerk verwarmd achterzetglas geplaatst tegen koudeval. „Net als bij de verwarming van een autoruit, maar dan zonder draadjes in de ruit, maar middels een folie.” Aan de onderzijde van de koepel wordt warme lucht ingeblazen, daardoor „hoeft alleen het benedengedeelte van de kerk verwarmd te worden en de koepel niet.”

Al met al kan de kerk nu zeker twaalf weken langer gebruikt worden voor evenementen, omdat er voor een „comfortabel” klimaat voor de bezoekers van culturele evenementen gezorgd kan worden. De kerk wist voor de operatie van 1 miljoen euro een subsidie van 470.000 euro los te peuteren.

Koot gaf toe dat dat voor een kerk die alleen voor kerkelijk gebruik benut wordt, een niet op te brengen bedrag is. Koot adviseert beheerders van dergelijke kerken het eigen gebruik als uitgangspunt te nemen. „In de Oostkerk kwam ooit zo’n duizend man naar de kerk. Dan heb je het over een heel ander plaatje dan nu. Ik zou zeggen: zoek realistische doelen en dan zijn ook eenvoudiger maatregelen mogelijk.”

En let op wat financieel mogelijk is, vulde Stappers aan. „Stel, een kerk wordt één keer per maand voor een kerkdienst gebruikt, maar je moet de kerk daarvoor heel de maand op temperatuur houden, dan heeft dat financieel grote gevolgen vanwege de energiekosten. Dan kom je tot een andere afweging.”

Stappers riep op tot bundeling van kennis en ervaring. „Er is al veel kennis. Die kennis moeten we voor iedereen toegankelijk maken. Tegelijk zijn er ook nog veel vragen rond de verduurzaming van oude kerkgebouwen. Er is meer onderzoek nodig.

Brigitte Linskens van de VBMK wees erop dat er al een ”Handboek behoud en beheer” is en daar wordt ook een module duurzaamheid aan toegevoegd.