„Keer terug van de heilloze weg van het bewapenen van Oekraïne en het verder isoleren van Rusland. Voorkom een totale, uitzichtloze oorlog in Europa voor het te laat is!” Die oproep aan „de Europese politiek” deden vorige week enkele tientallen theologen en anderen uit kringen van de vredesbeweging in een open brief. Ook prof. dr. Thomas Quartier (49), hoogleraar liturgiewetenschap aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en monnik in het Belgische Leuven, schaarde zich achter de hartenkreet. De brief leidde tot afkeurende reacties in christelijke kring. Zo zei theoloog prof. dr. Stefan Paas „zelden zoiets doms” te hebben gelezen en sprak hij van „je reinste Poetinpropaganda.”

Socioloog en theoloog dr. Gied ten Berge (74), die jarenlang actief was in de vredesbeweging, heeft eveneens „veel moeite” met de brief. Hij staat wél achter wapenleveranties aan Oekraïne.

Thomas Quartier, dit jaar Theoloog des Vaderlands, zegt „verbaasd” te zijn over de „toon van sommige reacties” op de brief. „Wij ondertekenaars werden „dom” genoemd en zelfs uitgemaakt voor Poetinpropagandisten. Een nogal absurd verwijt. Mijn titel ”Theoloog des Vaderlands” zou me afgepakt moeten worden. Kennelijk is het tot dusver niet mogelijk gebleken om in dit soort ingewikkelde discussies langs verschillende paden te denken.”

Op verzoek van het Reformatorisch Dagblad gaan Quartier en Ten Berge aan de hand van stellingen in debat over de brief.

Hoe meer wapens het Westen stuurt naar Oekraïne, hoe meer doden er komende maanden zullen vallen.

Thomas Quartier: „Als monnik leef en denk ik vanuit de spiritualiteit. Ik geloof in het idee van geweldloze weerbaarheid, dus wil ik geweld nooit met geweld beantwoorden. Hoe absurd dat ook klinkt. Ik volg het voorbeeld van Jezus. Het principe om je aanvallers de andere wang toe te keren, is voor mij heilig.

Een ander argument waarom ik me tegen wapenleveranties aan Oekraïne keer, is politiek van aard. Ik vraag me af of we in het Westen echt alle diplomatieke middelen hebben gebruikt om te voorkomen dat Rusland Oekraïne binnen zou vallen. Ook betwijfel ik of we in diplomatiek opzicht alles uit de kast hebben getrokken om deze oorlog te beëindigen. Met het blijvend leveren van wapens dreigt het Westen steeds verder in een onvoorspelbaar en eindeloos militair conflict te worden gezogen.”

Gied ten Berge: „Ik gun Thomas Quartier de vrijheid om het standpunt van totale geweldloosheid te huldigen. Toch vind ik dat het Westen Oekraïne met militaire middelen moet helpen zichzelf te verdedigen tegen de Russische agressie. De briefschrijvers laden de verdenking op zich van doemdenken en appeasementpolitiek (de praktijk dat Duitse eisen werden ingewilligd in een poging de Tweede Wereldoorlog te voorkomen, JV). We hebben wat dat betreft in Europa een bittere leerschool gehad. Denk aan Chamberlain (Britse premier van 1937 tot 1940, die dacht de wereldvrede te redden door Hitler te paaien, JV).

Ik zeg niet dat Oekraïne nooit moet onderhandelen met Poetin. Maar leg tijdens die besprekingen dan wel duidelijke eisen op tafel. Oekraïne kan niet meegaan in allerlei romantische fantasieën van Poetin over een groot Rusland. Laat vooral de Oekraïners zelf meepraten, zeker de gevluchten en gedeporteerden. Een eis zou moeten zijn dat Rusland zich terugtrekt uit Oekraïne. Tegelijkertijd kunnen de partijen afspreken dat Oekraïne in de toekomst geen nucleaire wapens op haar grondgebied krijgt. In ruil kunnen er afspraken worden gemaakt over bijvoorbeeld het kernwapenvrij maken van Wit-Rusland en de Russische enclave Kaliningrad. Verder kunnen gedemilitariseerde en door de internationale gemeenschap gecontroleerde zones langs de grenzen worden vastgesteld.”

Quartier: „Als je wilt onderhandelen, kun je echt niet om Rusland heen. Hoezeer Poetin ook een grote dwaas is. Of Oekraïne dan de Donbas af moet staan aan Rusland? Dat is natuurlijk een groot pijnpunt. Daarover moet onderhandeld worden. Ik weet niet wat de uitkomst van dat proces is.”

Ten Berge: „Voor die besprekingen zou ik dan zeker ook mijn informanten naar de gevangen gezette oppositieleider Navalny sturen en zijn kijk op de zaak aanhoren.”

Als het Westen Oekraïne geen wapens levert, zal Poetin nog meer land van Oekraïne afpakken en misschien zelfs bijvoorbeeld Moldavië binnenvallen.

Ten Berge: „Ik sluit zo’n ontwikkeling niet uit. Poetin en Lavrov, de minister van Buitenlandse Zaken, vinden dat Oekraïne geen onafhankelijke staat is. Ook zijn ze van mening dat de Baltische staten tot hun invloedssfeer behoren. De Doema, het Russische parlement, besprak onlangs een motie waarin wordt aangegeven dat Litouwen weer onder de invloedssfeer zou moeten komen van Rusland. Dat is oorlogszuchtige taal, oude Stalinpolitiek.”

Quartier: „Ik ben bang dat hulp aan Oekraïne door middel van militaire middelen averechts gaat werken. We zien nu al dat Poetin zijn macht misbruikt door te verhinderen dat graan Oekraïne uit kan worden getransporteerd. Bedenk dat Rusland een supermacht is. Daarom moet het Westen koste wat kost escalatie voorkomen. Want een kernaanval betekent dat gigantisch veel levens verloren gaan. Er moet alles aan gedaan worden het huidige conflict zo snel mogelijk te beëindigen. Liever gisteren dan morgen.”

Ten Berge: „Westerse landen doen al veel om escalatie van de oorlog te voorkomen. Zo zit er een beperking op het soort wapens die bijvoorbeeld de VS verstrekken. De enige die dreigt met een kernoorlog is Poetin. En mijn intuïtie zegt dat hij gigantisch bluft.”

Quartier: „Maar beste meneer Ten Berge, begin dit jaar dacht iedereen dat Rusland Oekraïne niet zou binnenvallen. Er zouden alleen maar wat militaire vrachtwagens langs de grens rijden. Nu lijdt Oekraïne onder een explosieve oorlog. Stel nou dat je gelijk hebt en dat Poetin bluft. Wat is dan precies het doel van het Westen om het leger van Oekraïne optimaal uit te rusten? Leidt dat niet tot een eindeloos conflict, vergelijkbaar met de oorlog in Afghanistan? Wat los je op? Denkt het Westen echt een atoommacht als Rusland op de knieën te krijgen met wapenleveranties aan Oekraïne?”

Ten Berge: „Beste broeder Quartier, ik vind je wat al te somber en pessimistisch. Poetin is een eenzame man aan het uiteinde van een tafel. Een man met waandenkbeelden over een zich uitbreidende invloedssfeer. Ik zie de inval in Oekraïne als de laatste stuiptrekkingen van de machtsgroep rond Poetin.

De zekerheid dat de oorlog in Oekraïne snel eindigt, kan ik niet bieden. Maar die zekerheid hebben jij en de andere ondertekenaars van de brief evenmin. Bedenk dat bijvoorbeeld het Vaticaan en paus Franciscus artikel 51 van het VN-handvest onderschrijven. Dat artikel staat rechtmatige verdediging van je eigen land toe. De Duitse bisschoppenconferentie oordeelde recent dat het leveren van defensief materiaal aan Oekraïne is geoorloofd. Mits er geen blanco cheque bij geleverd wordt. Dus er moet controle zijn. Volgens mij zitten de westerse landen op die lijn. Rusland heeft niet zo veel te mopperen. Zelenski is niet van plan Rusland aan te vallen, en in Oekraïne strijden geen NAVO-landen. Noch is er sprake van een bewust oprukkende NAVO. Midden-Europese landen wilden bij de NAVO uit angst voor Rusland.”

Quartier: „We zitten nu wel op glad ijs. Niemand zegt weliswaar dat Oekraïne bij de NAVO moet, maar het is naïef om te ontkennen dat zo’n lidmaatschap toch in de lucht hangt.”

De Bijbeltekst ”Hebt uw vijanden lief” is in oorlogstijd een lastig verhaal.

Quartier: „Het meest lastige verhaal dat bestaat. Voor Jezus was het ook geen makkelijk verhaal.

Mannen als Mahatma Gandhi en Martin Luther King hielden ook consequent vast aan geweldloosheid. Toen ik dienstplicht weigerde, kreeg ik een scenario voorgehouden. „Stel, jij loopt met je vriendin in het bos. Er duiken boeven op met messen. Ze willen je vriendin doodsteken. Jij hebt een machinegeweer. Wat doe je dan?” Daar kom ik dus niet uit. Ik matig me niet aan mensen in noodsituaties het juiste advies te kunnen geven. Tegelijkertijd blijf ik het ideaal van geweldloosheid uitdragen. Niet om een lekker tegendraads geluid te laten horen, wel om mijn dure theologische plicht te doen. En dus echt alles in het werk te stellen om zo’n situatie te voorkomen of op te lossen.”

Ten Berge: „We hebben het over een lastig vraagstuk. Ik denk dat je niet zomaar de tekst ”Heb uw vijanden lief” kan gebruiken om je eigen geweldloosheid te rechtvaardigen. Het is evident dat Jezus in zijn optreden tegen de machthebbers niet naar de wapens greep.

Wat wel opvalt, bijvoorbeeld in het Johannesevangelie, is dat de toon van Jezus niet altijd zo lief is. Hij wist dat Hij vijanden had en kon escalerend spreken. Tijdens Zijn opgang naar de tempel in Jeruzalem maakt Hij Zijn tegenstanders in korte tijd zevenmaal uit voor huichelaars. Dat ontneemt me bijna de adem.

Ik wil een democratisch rechtsstelsel en naleving van mensenrechten bevorderen. Daarom ben ik positief over wapenleveranties aan Oekraïne. Daar ben ik best fel in. Ik verbaas me erover dat jullie in de open brief er niet aan willen dat achter de oorlog in Oekraïne een krachtmeting zit tussen democratie en autocratie. Ik ben ervan overtuigd dat het daar in de kern juist wel om draait.”

Quartier, zelf van Duitse afkomst: „We zijn het erover eens dat Poetin zich de afgelopen jaren ontwikkelde tot een verschrikkelijke dictator. Niemand van de briefschrijvers vindt dat we de Russische president zijn gang moeten laten gaan wat betreft het schenden van mensenrechten.

Toch gaat het mij te ver om de oorlog te typeren als een strijd tussen twee ideologieën. De goeien tegen de kwaaien. Ik vind dat veel te zwart-wit. Oekraïners zijn niet op voorhand allemaal vredesengelen. Ik kan de geopolitieke context van dit conflict niet helemaal overzien. Wat is precies de agenda van de VS? Ik ben er wantrouwig over.

Ik verbaas me er ook over hoe bondskanselier Scholz het verwijt krijgt dat hij dubbelspel speelt en te traag is met het leveren van wapens aan Oekraïne. Ik vind die bezonnenheid van Scholz juist weldadig. Mijn 85-jarige moeder schrok zich wel een hoedje toen Scholz ineens een Zeitenwende (kantelpunt in de geschiedenis, JV) verkondigde, en ook ik kreeg het er koud van. Ik zie die Zeitenwende ook niet. Want dit conflict in Oekraïne is al veel ouder dan een paar maanden.”

Ten Berge: „Zaken liggen inderdaad niet altijd zwart-wit. Maar ik stel wel vast dat Rusland Oekraïne binnenviel en niet andersom. Al zullen aan Oekraïense zijde ook misdaden gepleegd worden. Ik zou zeggen: kom maar op met rapporten daarover en breng zaken aan bij het Internationaal Strafhof.”

Quartier: „Zonder enig begrip voor Poetin te willen hebben, zeg ik wel: de ene Rus is de andere niet. Veel mensen in het oosten van Duitsland, die niet meteen vijandig staan tegenover Rusland, vinden het denigrerend dat Rusland gelijkgeschakeld wordt met een land dat overal dictaturen wil vestigen.”

Ten Berge: „Dé Rus bestaat inderdaad niet, en dé Amerikaan ook niet. In Rusland bespeur ik wel een hang naar het Eurazianisme. Die politieke filosofie gaat ervan uit dat Rusland recht heeft op de grond tot Vladivostok, dus tot aan de Japanse Zee, en zelfs op invloed in West-Europa. Rusland is in die theorie religieuzer en moreel hoogstaander dan de rest van de wereld. Aanhanger van zo’n verhaal is onder anderen de bekende Moskouse patriarch Kirill, trouwe bondgenoot van Poetin. Ik vond het heel schokkend hoe deze Kirill bij het begin van de oorlog in Oekraïne tekeer ging tegen de kwetsbare groep van homo’s en transgenders. Een transgender vertelde me dat de rillingen hem over zijn rug liepen. Buitengewoon zorgelijk vind ik ook een wet die het Russische parlement vlak voor de invasie in Oekraïne aannam. Die vileine wet bepaalt dat in het westen behaalde theologische graden niet meer gelden in het Russische rijk, waar dan ook Oekraïne onder zou vallen. Dat betekent bijvoorbeeld dat een rooms-katholieke student die zijn opleiding in Rome volgde, in Rusland geen ambt meer kan uitoefenen”

Quartier: „Ik deel volledig je bezwaren tegen Kirill. De vermenging van kerk en politiek in Rusland is uiterst gevaarlijk. Maar mijn vraag is wel: wat denk je er tegen te dóen? Je kunt toch moeilijk het hoofdkwartier van de Russisch-Orthodoxe Kerk bombarderen? En ook dan is het probleem niet ineens opgelost. Contacten in Griekenland leren mij dat bijvoorbeeld veel leden van de Grieks-Orthodoxe Kerk helemaal niet zo anti-Poetin en anti-Kirill zijn.

De kerkelijke vredesbeweging zou zich meer moeten inspannen om de emancipatiebeweging in Rusland te steunen en vooruit te helpen. Mijn wens is dat de vredesbeweging van onderop helpt het Russische bewind te veranderen of weg te krijgen. Zo ging dat in Oost-Duitsland ook. Daar viel het IJzeren Gordijn zonder dat er geweld aan te pas kwam. Een kerk kan, in de goede zin van het woord, een broedplaats zijn van geweldloos verzet en emancipatie.”

Ten Berge: „Ik geloof ook zeker in zo’n aanpak en was daar in het verleden zelf bij betrokken in het Oostblok. Het heeft me zelfs een dossier van de vroegere Russische geheime dienst KGB opgeleverd.Hanteer voor Rusland een dubbelstrategie. Praat als vredesbeweging met de corrupte kerkleiding en steun intussen predikanten en pastoors in kerkelijke gemeenten die hunkeren naar verandering. Dat gebeurt te weinig.”