Aleksandra werd als 18-jarige vanuit Oekraïne op de trein richting Duitsland gezet om als Ostarbeiterin (dwangarbeider uit het oosten) in een fabriek te gaan werken. Dat was in 1942. Na de oorlog keerde Aleksandra niet terug naar Oekraïne; ze was intussen getrouwd met een Nederlandse man en reisde met hem naar zijn thuisland, zodat haar nageslacht in Nederland opgroeide.

Als Lisa Weeda dit verhaal als 19-jarige te horen krijgt, beseft ze dat er een hele geschiedenis aan haar oma vastzit. Ze gaat op zoek naar de Oekraïense wortels van haar familie. Haar onderzoek resulteerde in haar debuutroman ”Aleksandra”.

De roman gaat zeker niet alleen over de geschiedenis van Weeda’s oma en haar verdere familie, maar ook over die van Oekraïne zelf. Mede dankzij de oorlog die nu in Oekraïne gaande is staat het boek al maanden in de Bestseller 60. ”Aleksandra” werd genomineerd voor de Libris Literatuurprijs 2022.

Het verhaal begint ermee dat de hoofdpersoon Lisa van haar 94-jarige grootmoeder de opdracht krijgt om het graf van haar oom Kolja te zoeken in de zelfverklaarde republiek Loegansk in het oosten van Oekraïne. Kolja verdween na de Maidanrevolutie van 2014. In dat jaar was er sprake van een golf van protesten die ontstonden als reactie op het besluit van de toenmalige president Janoekovitsj om een associatie- en vrijhandelsovereenkomst met de Europese Unie niet te ondertekenen. In plaats daarvan neigde Janoekovitsj naar nauwere banden met Rusland. Het Oekraïense parlement had de deal al goedgekeurd.

Linnen doek

Lisa heeft een linnen doek bij zich waarop alle namen van haar familie zijn geborduurd in de kleur rood van de liefde en het zwart van de dood. De lijn van Kolja is afgebroken. Lisa wordt bij de grens met Loegansk tegengehouden, maar steekt in een onbewaakt ogenblik toch de grens over en loopt rechtstreeks een mijnenveld in. Ze wordt wakker in het Don Paleis van de Verloren Don Kozak, waar ze in een flashback (een verhaaltechniek die de lezer terug meeneemt in de tijd) haar overgrootvader Nikolaj, die in 1953 is overleden, ontmoet.

De auteur heeft gekozen voor drie verhaallijnen. Je moet bij het lezen het hoofd er goed bijhouden, anders raak je de draad kwijt. In het Don Kozakkenpaleis ‘ontmoet’ Lisa haar overgrootvader Nikolaj. Nikolaj vertelt over de periode rond 1920. Lenin voert dan het vijfjarenplan in en hij beschouwt alle zelfstandige boeren (Koelakken) als staatsvijanden. Hij wil grote staatsboerderijen oprichten die het land van voedsel voorzien. In plaats van de gedeporteerde boeren komen er ondeskundige werkers op de boerderijen. Het is een donkere periode van deportatie en moord, met een hongersnood als gevolg. Deze zogenoemde Holodomor is een zwarte bladzijde in de geschiedenis van het land.

De tweede verhaallijn vertelt het verhaal van Lisa’s oma Aleksandra, die in 1942 als Ostarbeiterin naar Duitsland wordt gebracht. Aanvankelijk worden de Duitsers als bevrijders van de Russische overheersers gezien; ze worden door veel Oekraïners met vreugde onthaald. Maar dat duurt niet lang. Aleksandra wordt als dwangarbeider in Frankfurt am Main tewerkgesteld en als Untermensch behandeld. Ze maakt er een verschrikkelijke periode mee.

De derde verhaallijn vertelt het verhaal van Lisa’s oom Kolja, die rond 2014 de Maidanrevolutie meemaakt en tijdens de onlusten verdwijnt. Zijn lichaam is nooit gevonden.

Wit hert

Met deze drie verhaallijnen schetst Weeda de geschiedenis van haar familie, die tegelijkertijd de geschiedenis van Oekraïne is. Door het wisselende perspectief, waarbij het gedeelte over opa Nikolaj zich in het verleden afspeelt, is het niet altijd even eenvoudig om haar te volgen. Ik zoek de stamboom achter in het boek regelmatig op om niet in de war te raken door de verschillende Nikolaj’s in de familie.

Toch krijg ik steeds meer waardering voor het boek omdat het een sterk, realistisch beeld van het land geeft en de lezer inziet dat de huidige oorlog het gevolg is van de jarenlange onderdrukking en de verdeeldheid die dit land parten speelt. Het verhaal intrigeert me, maar geeft me ook een moedeloos gevoel. Weeda ervaart dat zelf ook zo. Zelfs in haar eigen familie is de verdeeldheid groot. Pro- en anti-Russischen verdragen elkaar niet. Weeda’s familie behoort tot de Don Kozakken, die graag vrij willen zijn, zich eigenlijk niet willen conformeren aan een regering en daarom een wit hert als symbool hebben. Maar de mensen vinden nooit rust, er moeten altijd onmogelijke keuzes gemaakt worden; tussen land afstaan of vechten voor je boerderij, tussen Stalin of Hitler, tussen Europa of Rusland en de bevolking lijdt eronder. Daarom heeft het hert een pijl in de rug, zodat het nog wel fier overeind lijkt te staan, maar gewond is en niet zonder pijn kan leven.

Klem

Er staan kernzinnen in de roman die dit pijnpunt goed weergeven: „Het zwart staat voor de aarde. We wonen op een grillig stuk land, maar het is ons land. Dit stuk grond is niet uit ons te krijgen, het zit in ons bloed.” Of: „Een handvol aarde is alleen fijn als het je eigen aarde is die je vasthoudt.” En ook: „Ons land is een breuklijn en we zakken langzaam steeds dieper in de aarde. We zitten vast met onze voeten in die diepe zwarte rotgrond. We kunnen niet opzij, niet vooruit, niet achteruit. Dit stuk land is niets gegund.”

De zinnen typeren een land dat klem zit. Klem tussen keuzes en grootheden die ver van elkaar afstaan. Of het land ooit vrij kan zijn is de grote vraag. Het doek van oma Aleksandra wordt geborduurd in de kleuren rood en zwart, de kleuren van de liefde en van de dood. De twee kleuren zijn altijd aanwezig in de geschiedenis van Oekraïne. Het boek vraagt wat van de lezer, maar de geschiedenis gaat door de verhalen van Weeda’s familie leven. Ik had de schrijfster de Libris Literatuurprijs graag gegund.

Boekgegevens

”Aleksandra”, Lisa Weeda; uitg. De Bezige Bij; 347 blz.; € 22,99