De premiers van Finland en Zweden kondigden woensdag aan op korte termijn een beslissing te willen nemen over toetreding tot de NAVO. Hun landen waren decennialang ongebonden, maar voelen zich door de Russische inval in Oekraïne bedreigd. Sinds februari zitten de Finnen en Zweden al aan tafel bij het NAVO-spoedberaad over Oekraïne.

De verwachting is dat eventuele toetreding van de landen vlot kan verlopen. In Brussel is er naar verwachting weinig discussie voor nodig. NAVO-topman Jens Stoltenberg heeft al laten weten dat de zaak dit jaar nog rondgebreid kan worden.

De belangrijkste stappen voor toetreding moeten in de landen zelf worden gezet. Commissies in Finland als Zweden zijn nu bezig een rapport op te stellen over de nationale veiligheid. Zij brengen advies uit over de gewenstheid van een NAVO-lidmaatschap en leggen dat ter beoordeling voor aan de parlementen. Als die een positief advies overnemen, kan er een officieel verzoek tot toetreding naar de NAVO gaan. De huidige NAVO-leden beslissen vervolgens op basis van unanimiteit of ze het land uitnodigen toe te treden tot het bondgenootschap.

Voorwaarden

De procedure tot toetreding tot de NAVO is tamelijk overzichtelijk. Kandidaat-leden moeten voldoen aan enkele basisafspraken rond vrijheid en mensenrechten. Ze moeten bijvoorbeeld de bereidheid uitspreken geschillen op een vreedzame manier op te lossen en zich daarbij te houden aan de mensenrechten. Ook moeten leden een bijdrage kunnen leveren aan de defensie van de NAVO en missies.

De lengte van de procedure verschilt in de praktijk. Bulgarije, Estland, Letland, Litouwen, Roemenië, Slowakije en Slovenië doorliepen de procedure tussen november 2002 en maart 2004, maar in het geval van Albanië en Kroatië nam het proces beduidend meer tijd in beslag: van mei 2002 tot april 2009. Noord-Macedonië moest zelfs wachten van 1999 tot 2020, wat kwam door een geschil met NAVO-lid Griekenland over de naam ”Macedonië.” Op dit moment zit Bosnië-Herzogovina in de procedure (vanaf februari 2019).

Het voordeel voor Finland en Zweden van het NAVO-lidmaatschap is de zogenoemde artikel 5-procedure. Die stelt dat „een aanval op één, een aanval op allen is.” Het EU-lidmaatschap geeft Finland en Zweden ook al veiligheidsgaranties, maar die zijn minder verstrekkend. Als een EU-lidstaat wordt aangevallen, verlenen andere lidstaten hulp en bijstand, bepaalt het Verdrag van Lissabon.

De Russische president Vladimir Poetin oogst met een eventuele toetreding van Finland en Zweden precies wat hij niét wilde: de NAVO schuift verder op naar het oosten en krijgt er honderden kilometers extra grens met Rusland bij. De voorzitter van de Russische veiligheidsraad, Dmitri Medvedev, liet donderdag echter weten niet onder de indruk te zijn van de plannen van de twee landen. „We hebben dan enkel een paar meer tegenstanders”, zei hij.

Lange weg voor Oekraïne

Zo snel als Finland en Zweden lid van de NAVO kunnen worden, zal het pad naar EU-lidmaatschap voor Oekraïne zeker niet lopen. De voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, wekte vorige week enige verwarring door te stellen dat het proces voor Oekraïne „niet zoals gewoonlijk jaren, maar weken” zal duren.

Von der Leyen doelde met haar woorden echter niet op het hele traject, maar op een advies over eventueel lidmaatschap dat de Europese Commissie uitbrengt aan de Europese Raad. Het voorbereiden van dat dossier kan normaliter jaren duren, maar wil Von der Leyen nu dus versneld afronden. Het bespoedigt de procedure zonder meer, maar ook dan is er nog een lange weg te gaan.

Niet de Commissie, maar de Europese Raad is beslissingsbevoegd over toelating van nieuwe leden tot de EU. Alle leden ervan, ofwel de regeringsleiders van alle lidstaten, moeten toestemming geven om de onderhandelingen te starten. De Raad neemt in haar besluitvorming niet alleen het advies van de Commissie mee, maar ook die van het Europees Parlement.

Als de Raad groen licht geeft, volgt er een periode van potentieel kandidaat-lidmaatschap, een soort wachtkamer voordat de eerste onderhandelingen starten. Die kunnen taai en langdurig zijn, omdat een kandidaat-lid aan hoge eisen moet voldoen: de zogeheten Criteria van Kopenhagen (zie graphic). Oekraïne heeft op die punten nog een lange weg te gaan. Volgens de ranglijst corruptie van Transparency International behoort Oekraïne met Rusland bijvoorbeeld tot de meest corrupte landen van Europa.

Als een kandidaat-lid door deze fase heen is, volgt nog de tijdrovende implementatie van alle Europese regelgeving. Dat gaat over vele duizenden wetten.

Om een indruk te geven van de tijd die is gemoeid met de gehele toetredingsprocedure: de procedure van Oost-Europese staten gold als relatief snel. Tussen de val van de Muur in 1989 en de toetreding van landen als Polen en Hongarije tot de EU zat echter alsnog vijftien jaar.