Vergeleken bij de verbrokkeling van het Nederlands protestantisme valt het mee. Maar toch: de orthodoxe kerken verspreid over ons land vormen een veelkleurig geheel. De Russisch-orthodoxen zijn het ingewikkeldst: zij zijn verdeeld over twee patriarchaten en vier bisdommen.

De oorlog in Oekraïne legt de orthodoxe kerken onder het vergrootglas. Patriarch Kirill van Moskou kiest ondubbelzinnig de kant van president Vladimir Poetin. Hij trok van leer tegen de „russofobie” in het Westen en haalde uit naar homo’s.

Vorige week besloten de priesters van de Russisch-orthodoxe parochie in Amsterdam daarom dat ze afscheid willen nemen van ‘Moskou’. Ze willen kerkelijk ‘verhuizen’ naar het Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel.

Zo is de orthodoxie in Nederland in beweging, mede wegens de oorlog. Dat roept de vraag op: hoe ziet de kaart van de orthodoxe kerken in Nederland er eigenlijk uit?

Nederlands

Er zijn veertien autocefale (zelfstandige) orthodoxe kerken, die meestal gebonden zijn aan landsgrenzen. Zij vormen samen de Oosters-Orthodoxe Kerk. Het Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel geldt als eerste onder gelijken. Het is in Nederland vertegenwoordigd met negen parochies en een vrouwenklooster (in Asten).

„Al in de achttiende eeuw is de liturgie voor het eerst naar het Nederlands vertaald”, vertelt aartspriester Willibrord van Ulft. Hij is verbonden aan parochies in Den Haag en Nijmegen die horen bij het Oecumenisch Patriarchaat. „Lang is er gestreefd naar één orthodoxe kerk in West-Europa. Dat ging goed, totdat de muur viel. Daarna kwamen er in Nederland Servische, Roemeense en andere nationale orthodoxe kerken.”

Liturgisch is er eenheid tussen de diverse orthodoxe stromingen, vertelt Van Ulft. „We hebben een Traditie met grote T, die we met elkaar delen: dogma’s en geloofsbelijdenissen. Daarnaast is er traditie met kleine t: de lokale verschillen die door eeuwen heen in orthodoxe landen zijn ontstaan.”

De ontwikkeling van een meer Nederlandse orthodoxe kerk is pionierswerk, vindt Van Ulft. Met ongeveer 175.000 gelovigen (dat is inclusief oriëntaals-orthodoxen, zie kader) zijn de orthodoxen in christelijk Nederland een kleine groep.

Kan er één Nederlands-orthodoxe kerk ontstaan? Dat is om allerlei redenen een moeilijk proces, misschien wel onmogelijk. Wel werken de diverse bisdommen nauw samen in de stichting Orthodoxe Kerk in Nederland.

Splitsing

De liturgie brengt eenheid, vertelt Van Ulft. Vieringen duren lang. „Op zondag ben ik drie uur aan het werk. Door stress en werk zijn mensen moe en dan heb je tijd nodig om je hart en ziel open te stellen voor God. Mensen komen binnen en lopen tijdens de dienst weer naar buiten, bijvoorbeeld om een sigaretje te roken. Het is een duiventil.”

Liturgisch kennen orthodoxe kerken wereldwijd een sterke uniformiteit. Van Ulft: „Op elk moment van de dag vindt er wel ergens ter wereld een liturgie plaats. De kerk wordt voortdurend door gebed gedragen.”

Organisatorisch zijn er echter toenemende spanningen. Vier jaar geleden splitste een deel van de Orthodoxe Kerk in Oekraïne zich af van het patriarchaat van Moskou, waar deze sinds eeuwen onder viel.

Oecumenisch patriarch Bartholomeus erkende die nieuwe kerk als autocefaal, maar Moskou deed dat niet. Dat bracht verdeeldheid teweeg, ook onder orthodoxen in Nederland.

„Toen dat speelde, was ik in Griekenland”, herinnert Van Ulft zich. „Ik zei tegen de mensen daar: die strijd tussen twee patriarchaten heeft in Nederland serieuze gevolgen. Onze parochies worden bezocht door gelovigen uit allerlei orthodoxe landen. Tweespalt moeten we zien te voorkomen. Voordat dit alles gebeurde, kon ik met Russisch-orthodoxen als vader Theodoor (aartspriester in Deventer, red.) samen de liturgie vieren. Nu niet meer.”

Politiek neutraal

De Amsterdamse parochie die vorige week besloot Moskou te willen verlaten, zoekt nu aansluiting bij het Oecumenisch Patriarchaat. Zaterdag komen de parochianen samen om hierover te spreken en tot die tijd wil de parochie geen media te woord staan, vertelt woordvoerder Annet Crouwel.

De Russisch-Orthodoxe Kerk in Nederland valt feitelijk in drie delen uiteen. De Amsterdamse parochie viel tot vorige week onder het bisdom Den Haag, met aartsbisschop Elisey als leider. Hier horen vier andere parochies bij en twee kloosters, in Hemelum en Den Haag.

Ten tweede is er de Russisch-Orthodoxe Kerk in het Buitenland. Nederlandse parochies die hieronder vallen, horen bij bisschop Irenei, die zetelt in Londen, vertelt John Andersen. Hij is koster van de Russisch-orthodoxe parochie in Aalsmeer en stelt nadrukkelijk dat hij als niet-geestelijke niet namens de kerk kan spreken.

Deze parochies scheidden zich na de Russische Revolutie van 1917 van Moskou af, vertelt Andersen. „We zijn lang apart gebleven, maar keerden in 2007 weer terug onder de patriarch van Moskou.” Inzake de oorlog in Oekraïne wil Andersen „neutraal” blijven: „We proberen boven de politiek te staan en bidden voor vrede, ook in Oekraïne. Het is heel gevoelig. We hebben Russische en Oekraïense mensen in de kerk. In de Bijbel vertelt Jezus ons dat we onze vijanden moeten liefhebben. Dat proberen we.”

Sinds drie jaar is er in Nederland nog een derde tak aan de Russisch-orthodoxe struik. Deze bestaat uit vier Russische parochies die tot dan toe hoorden bij het Oecumenisch Patriarchaat. Patriarch Bartholomeus van Constantinopel besloot eind 2018 het aartsbisdom op te heffen waaronder deze parochies vielen.

Dit als centralisme ervaren besluit zinde de parochies niet, waarop ze besloten over te stappen naar Moskou. „Feitelijk is het muiterij wat we nu doen”, zei Theodoor van der Voort, een van de betrokken priesters, in 2019 tegen het Nederlands Dagblad.

In plaats van zich bij een van de twee bovengenoemde Russisch-orthodoxe takken aan te sluiten, vormden deze vier parochies een derde groep. Ze horen bij het Russisch-orthodoxe exarchaat (zo noemt men een gebied buiten het eigen territorium) in West-Europa.

Van der Voort vertelde eind februari dat hij geen spijt heeft van zijn overstap van Constantinopel naar Moskou, nu de Moskouse patriarch Kirill openlijk Poetin steunt. Hij keurt de inval in Oekraïne af.

De Russisch-orthodoxen van Amsterdam lijken vooralsnog als enige Moskou te gaan verlaten. Aartspriester Sergei Merks van de Russisch-orthodoxe parochie in Nijmegen is in Binnenlands Bestuur duidelijk: „Ik ben geen verrader van de kerk waarin ik de orthodoxie heb gevonden.” Hij spreekt net als patriarch Kirill van „russofobie” en staat kritisch tegenover „Zelensky en zijn kliek.” Oekraïners en Russen vieren in zijn kerk samen de liturgie.

Voor Roemeens-orthodoxen is het anders. Roemenië grenst aan Oekraïne en vangt veel vluchtelingen op. „De Roemeens-Orthodoxe Kerk deed een geweldige hulpactie aan de grens met Oekraïne”, vertelt priester Ion Iuga, rector van de Roemeens-orthodoxe parochie in Aalsmeer. „Duizenden priesters en monniken zijn daarheen gestuurd om mensen te begeleiden en op te vangen. Veel vrachtwagens vol met voedsel en andere benodigdheden zijn door de kerk over de grens gestuurd.”

Polarisatie

De orthodoxen in Nederland voelen de polarisatie en dreiging. De kerken in Nijmegen en Amsterdam zijn onlangs beklad. Hegoumen (een titel vergelijkbaar met die van abt) Onufry pleit voor „de-escalatie”, maar zijn Groningse parochie ontvangt veel bedreigingen.

Er zijn tot slot ook nog Servisch-, Roemeens-, Bulgaars- en Georgisch-orthodoxe parochies in Nederland. Elk bedienen ze vooral Nederlanders met wortels in deze landen. Daarnaast is er in Amersfoort een Antiocheens-orthodoxe parochie. Veel Syrische vluchtelingen komen naar deze parochie.

Het aantal Roemenen in Nederland is fors toegenomen, vertelt priester Ion Iuga. „Zo zijn we een van de grootste orthodoxe gemeenschappen geworden.” Toch draait het in orthodoxe kerken volgens hem niet primair om eenheid volgens nationale lijnen. „Communie en eenheid zijn van het grootste belang in de orthodoxie.” Die eenheid is er allereerst met alle orthodoxe gelovigen die onder één van de veertien patriarchaten vallen.

„Onze parochie draait ten eerste om de eucharistie”, vertelt Iuga. „Zonder eucharistie bestaat zij niet. Ten tweede heeft de parochie een sociale functie. Kunstenaars, productiemedewerkers, ingenieurs, ambtenaren, bouwvakkers, ICT-experts en academici staan naast elkaar en socialiseren na de dienst. Iedereen voelt zich gehoord en gezien.”

Voor sommige orthodoxe gemeenschappen is de oorlog in Oekraïne verder weg. „Je kunt me alles vragen over Kosovo, maar over Oekraïne weet ik niets”, vertelt aartspriester Dusan Erdelj van de Servisch-Orthodoxe Kerk. „In de oorlog van Rusland met Oekraïne staan we helemaal neutraal. We houden politiek en kerk gescheiden.”

Vier op de vijf bezoekers van Erdeljs Nijmeegse parochie hebben een Servische achtergrond. „Serviërs zijn warme mensen. Na de dienst lunchen we samen en is het feest.” De liturgie is in het Nederlands en Servisch. „Ik woon dertien jaar in dit land en voel me nu meer Nederlands-orthodox.”