Hoe een onzichtbaar virus de wereld verovert

Een kleine dertig mensen met een onbekende longontsteking worden in december 2019 opgenomen in ziekenhuizen in de Chinese stad Wuhan. Ze blijken een mysterieus virus onder de leden te hebben dat lijkt op het SARS-virus dat in 2003 een epidemie veroorzaakte. Een vleesmarkt in de miljoenenstad fungeert als een katalysator voor het virus, dat later wordt gedoopt tot Sars-CoV-2.

Twee jaar later is de oorsprong van het virus nog altijd in nevelen gehuld. Sommige wetenschappers menen dat het virus is ontsnapt uit een laboratorium in Wuhan, maar daarvoor bestaat geen bewijs. Het virus zou ook vanuit vleermuizen op de mens kunnen zijn overgesprongen, rechtstreeks of via een tussengastheer zoals een schubdier, nerts of kat.

Het is niet eens zeker dat de oorsprong van Sars-CoV-2 in China ligt. Onderzoekers vinden in september 2021 drie nauwverwante coronavirussen in Laos, een land ten zuiden van China.

Wat het nog raadselachtiger maakt: Spaanse wetenschappers ontdekken het coronavirus halverwege 2020 in rioolwatermonsters die al in maart 2019 zijn verzameld in Barcelona. Dit wijst er volgens de onderzoekers op dat het virus al lange tijd voor het eerste bekende ziektegeval aanwezig was.

In de eerste helft van januari 2020 verspreidt het virus zich in razend tempo over de wereld. Aanvankelijk zijn de besmettingen buiten China nog te relateren aan familie- of werkbezoek daar, maar later treden ook infecties buiten China op. Op 11 maart 2020, volgende week twee jaar geleden, roept de Wereldgezondheidsorganisatie corona uit tot een pandemie.

Nederland reageert laconiek

De Nederlandse regering reageert in eerste instantie nogal laconiek. Carnaval gaat in februari gewoon door. Op 3 maart 2020, als er al tientallen besmettingen in Nederland zijn geconstateerd, stelt minister-president Rutte de bevolking gerust: „Kinderen kunnen gewoon naar school, vergaderingen kunnen gewoon doorgaan.”

Achter de schermen bij het RIVM is de situatie echter compleet anders. Nog vóór de eerste officiële besmetting in Nederland houden experts rekening met catastrofale gevolgen en tienduizenden coronadoden. Dat blijkt twee jaar later uit duizenden e-mails van RIVM-kopstukken, die het ministerie van Volksgezondheid dan vrijgeeft.

Halverwege maart besluit het kabinet wél tot drastisch ingrijpen. Op 12 maart kondigen Rutte en minister Bruins (Medische Zorg en Sport) harde maatregelen af. Mensen moeten zo veel mogelijk thuiswerken. Evenementen met meer dan honderd personen worden afgelast. Ook voor kerken heeft dat besluit grote impact.

Slechts drie dagen later scherpt het kabinet de regels fors aan. Mensen moeten voortaan 1,5 meter afstand houden. De horeca gaat dicht, evenals onder meer scholen. Bovendien zijn verpleeghuizen vanaf 20 april gesloten voor bezoek. Het bezoekverbod, dat op felle kritiek komt te staan, blijft tot 25 mei van kracht.

Begin april ligt er al een recordaantal van meer dan 1400 coronapatiënten op de intensive cares. Code zwart dreigt. Maar dankzij forse opschaling en het slim verspreiden van patiënten over het land hoeven er geen patiënten te worden geweigerd.

De zomer waarin het virus verdwenen lijkt

Door de intelligente lockdown daalt het aantal besmettingen eind april 2020 pijlsnel. De schrik zit er goed in, en de meeste mensen houden zich netjes aan de maatregelen.

Vanwege de gunstige cijfers laat het kabinet de teugels vieren. Dat doet het voorzichtig: verspreid over de maanden mei, juni en juli 2020 gaat Nederland stapsgewijs van het slot. Zo gaat op 11 mei het basisonderwijs weer open. Per 1 juni mogen musea en concertzalen onder strenge voorwaarden de deuren openen.

Dan komt de klad erin. GGD’en maken zich zorgen om de lakse houding van veel Nederlanders. Mensen halen feestjes in die ze door de lockdown hebben gemist, Brabanders vieren kermis in Tilburg en tijdens een cafébezoek in Hillegom raken zeker 23 klanten besmet.

Eind juli neemt het aantal besmettingen weer toe. De tweede golf is begonnen.

De winter waarin opnieuw code zwart dreigt

In oktober 2020 loopt het aantal besmettingen en ziekenhuisopnames hard op. Ziekenhuizen moeten de reguliere zorg afschalen. Om de verspreiding van het virus te remmen, kondigt de regering halverwege oktober een gedeeltelijke lockdown af. De horeca gaat dicht, eten afhalen mag wel. Mensen moeten zo veel mogelijk thuiswerken. Ook geldt voortaan een mondkapjesplicht in publieke binnenruimtes.

Het virus is niet onder de indruk van de maatregelen en het aantal besmettingen blijft hoog. Daarom maakt minister De Jonge twee weken later duidelijk dat de gedeeltelijke lockdown tot in december nodig zal zijn. Begin november worden de maatregelen zelfs tijdelijk aangescherpt. Zo mogen groepen binnen en buiten niet groter zijn dan twee mensen.

De besmettingscijfers stabiliseren in november, maar schieten vanaf begin december omhoog. In een poging het virus een halt toe te roepen, kondigt Rutte op 14 december vanuit het Torentje een harde lockdown af. Niet-essentiële winkels moeten sluiten, contactberoepen dienen hun werk tijdelijk neer te leggen. Docenten schakelen over op afstandsonderwijs.

Het RIVM maakt zich eind december zorgen om een extra besmettelijke coronavariant die in het Verenigd Koninkrijk opduikt. Het kabinet voert een vliegverbod in voor passagiers vanuit het overzeese land. De maatregel is te laat: de alfavariant blijkt al in Nederland te zijn. Twee maanden later is deze dominant.

Medisch-ethici werken intussen aan een draaiboek voor code zwart, een scenario waarbij gekozen moet worden voor welke coronapatiënten een ic-bed beschikbaar is en voor wie niet. Zover komt het uiteindelijk niet. Wel moeten ziekenhuizen de reguliere zorg flink afschalen.

De ziekenhuisbezetting blijft maandenlang hoog. Pas halverwege mei 2021 neemt het aantal opgenomen coronapatiënten zienderogen af.

Het jaar van vaccinatie

Onder meer minister De Jonge verwacht veel van vaccinatie tegen corona. Hij noemt die in november 2020 „onze belangrijkste troef om deze crisis te boven te komen, om de pandemie achter ons te laten.” Nederland bestelt 50 miljoen vaccins bij zes verschillende farmaceuten. Voor de inkoop is 700 miljoen euro gereserveerd.

Op 6 januari 2021 is het zover. De eerste prik wordt gezet bij de 39-jarige verpleeghuismedewerkster Sanna Elkadiri. Halverwege augustus zijn ruim 12,5 miljoen Nederlanders volledig gevaccineerd.

Experts maken zich zorgen om de alfavariant en waarschuwen voor een derde golf. Daarom voert het kabinet op 23 januari een avondklok in. Rellen volgen. De avondklok blijft echter tot eind april, twee maanden lang, van kracht. Niemand mag zich zonder geldige reden tussen 21.00 en 04.30 uur op straat begeven.

Ondanks de lockdown en de avondklok neemt het aantal besmettingen door de Britse variant verder toe. Het RIVM spreekt eind februari van een derde golf.

Juni 2021 lijkt de grote bevrijding te zijn. Begin deze maand komt er een einde aan de lockdown. De hoop is dat er groepsimmuniteit ontstaat door vaccinatie of een doorgemaakte besmetting. Eind juni meldt bloedbank Sanquin dat 70 procent van de donoren antistoffen tegen corona heeft.

Op 25 september vervalt de verplichting om 1,5 meter afstand te houden. Gezien de hoge vaccinatiegraad acht het Outbreak Management Team dat verantwoord. Wel moeten mensen op riskante plekken een coronapas laten zien.

Er volgen demonstraties tegen het coronatoegangsbewijs in onder meer Hilversum en Den Haag. Staatssecretaris Mona Keijzer van Economische Zaken uit zich kritisch over de pas en wordt op staande voet ontslagen.

Opnieuw in lockdown, ondanks vaccinatie

Hoewel een groot deel van de bevolking is gevaccineerd, neemt de ziekenhuisbezetting aan coronapatiënten tussen begin oktober en begin december 2021 fors toe. De druk op de zorg is volgens premier Rutte zelfs „extreem” hoog. Daarom kondigt hij op 12 november 2021 een nieuw pakket maatregelen af, dat hij later betitelt als een milde lockdown. Oude maatregelen, zoals het thuiswerkadvies en de afstandsregel, worden weer van stal gehaald.

De situatie in de ziekenhuizen verbetert echter niet. Eind november zien ziekenhuizen zich gedwongen de planbare zorg af te schalen. Niet-kritieke behandelingen zoals knie-, heup- en staaroperaties worden uitgesteld. Minister De Jonge meldt dat de laatste fase voor code zwart is bereikt.

Om die reden scherpt het kabinet de maatregelen aan. Op 26 november gaat een avondlockdown in. Alle locaties en evenementen moeten tussen 17.00 en 05.00 uur dicht. Essentiële winkels zoals supermarkten mogen wel tot 20.00 uur openblijven.

De vergislockdown

Eind november 2021 duikt omikron op, een nieuwe coronavariant uit Zuid-Afrika. Binnen een paar weken heeft deze variant het voor het zeggen in Nederland. Dit leidt de maanden erop tot torenhoge besmettingscijfers. RIVM-modellen voorspellen een inktzwart scenario, maar dat blijft uit. Het aantal ziekenhuisopnames neemt niet schrikbarend toe, de ic-bezetting daalt zelfs.

Vanwege de dreiging van de ultrabesmettelijke omikronvariant gaat Nederland half december op slot, als enige land in Europa. Het pakket maatregelen, dat de economie 2 miljard euro kost, gaat de geschiedenis in als de vergislockdown.

Het gevaar lijkt geweken

Het hoogtepunt van omikron is achter de rug, zegt RIVM-viroloog Chantal Reusken op 15 februari 2022. Het aantal besmettingen, ziekenhuis- en ic-opnames neemt af, evenals de concentratie virussen in rioolwater. Volgens haar is het daarom verantwoord om te versoepelen.

Minister Kuipers kondigt diezelfde dag vergaande versoepelingen af. Het advies om zo veel mogelijk thuis te werken vervalt. Ook mogen mensen thuis weer meer dan vier bezoekers ontvangen.

Op 25 februari verdwijnen vrijwel alle resterende maatregelen in de prullenbak. Mensen hoeven niet langer 1,5 meter afstand te houden. Ook is het coronatoegangsbewijs (3G) niet meer nodig. Alleen op locaties met meer dan 500 mensen moet iedereen zich laten testen (1G). Het is voortaan niet meer nodig een mondkapje te dragen in winkels, de horeca of het onderwijs.

Met het afwerpen van het knellende juk aan maatregelen lijkt het gevaar voor Nederland geweken. Toch is het aantal besmettingen nog aanzienlijk en blijft corona een reëel gevaar voor de kwetsbaren.

Wereldwijd is de strijd nog niet gestreden. Dagelijks bezwijken zo’n tienduizend mensen aan het virus. Ook kan er elk moment een nieuwe variant opduiken, waarschuwen virologen. De WHO roept daarom op vaccins wereldwijd beschikbaar te stellen en het virus gezamenlijk te bestrijden.