Als ze zijn weggehaald, zie je dat met één oogopslag. Want portretten van vader Kim Il Sung en zijn zoon Kim hangen in ieder gebouw naast elkaar, en ook in elk huis dienen de twee op die manier aanwezig te zijn.

Dr. Rudiger Frank, hoogleraar Oost-Aziatische politieke economie aan de universiteit van Wenen, was het deze zomer al opgevallen dat in zijn hotelkamer géén portret van Kim Yong Il meer hing, en dat in sommige vergaderzalen alleen nog het portret van Kims vader hing, terwijl enkele maanden daarvoor ze allebei nog wel tegen het behang prijkten.

Maar de berichten werden ook tegengesproken. Door een Noord-Koreaanse diplomaat bijvoorbeeld, en door een toerist uit Canada. Die zei „nog overal” de portretten van de twee te hebben zien hangen. Over de Noord-Koreaanse diplomaat zullen we het maar niet hebben. Zijn onwankelbaar geloof in de geliefde leider bracht hem ertoe een wel heel boude vergelijking te maken. „Met Kim Yong Il is niets aan de hand. De zon kun je toch ook niet van de hemel plukken?”

Maar hoe zit het met de tegenstrijdige waarnemingen van de buitenlandse diplomaten en de toerist? Wie heeft er meer gezag van spreken? De diplomaat mist wellicht onbevangenheid om waarheidsgetrouw te zijn; de toerist ontbeert mogelijk ervaring, waardoor hij geen zicht heeft op subtiele veranderingen.

En subtiele wijzigingen zíjn belangrijk in dit zwaar door de staat gecontroleerde land. Vandaar dat deze maand nog een andere, minder opzichtige verandering werd gemeld. Kim Yong Il zou niet meer met zijn vaste titel van ”geliefde leider” worden genoemd, maar enkel nog als opperbevelhebber van het Volksleger, als voorzitter van het nationaal defensiecomité of als algemeen secretaris van de Arbeiderspartij. Zo’n maatregel is geen sinecure in een land waarin een vergissing bij het noemen van de vaste titels van vader en zoon onvergeeflijk is. Wie ze door elkaar haalt, dus vader tot ”geliefde leider” maakt, en de zoon tot ”grote leider”, kan rekenen op zware bestraffing.

Maar als er dan echt portretten zijn weggehaald, en als Kim dan niet meer als geliefde leider wordt aangeduid, waar zijn dat dan de tekenen van?

Dat er sprake zou zijn van een interne machtsstrijd -waardoor Kim nu al zou moeten inbinden- wordt alom als onwaarschijnlijk geacht. Meer aanhang heeft de stelling dat Kim zelf opdracht zou hebben gegeven om de veranderingen door te voeren. Bij de vraag waarom hij dat dan heeft laten doen, gaan de meningen alweer uiteen. Er zijn er die wijzen op het feit dat Kim zwaar aangeslagen is omdat bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen niet John Kerry maar George Bush de zege heeft behaald. Daardoor staat Kim opnieuw vier jaar tegenover een onverbiddelijke Republikeinse president die geen millimeter toegeeft als het gaat om het Noord-Koreaanse kernwapenprogramma. Met zulk zwaar weer opkomst heeft Kim zich wellicht al wat minder kwetsbaar willen maken door de cultus rond zijn persoon te matigen.

Overigens is het niet de eerste keer dat Kim opdracht geeft om portretten van hem te laten verwijderen. De Noord-Koreaanse gemeenschap in Japan kreeg in de zomer van 2002 het bevel afbeeldingen van de geliefde leider weg te halen uit de scholen die de gemeenschap in Japan runt. De Noord-Koreanen in Japan hebben zo’n 110 lagere en middelbare scholen. In Japan wonen zo’n 600.000 Koreanen: het zijn nakomelingen van Koreanen die in de jaren ’30 en ’40 van de vorige eeuw -dus ten tijde van de Tweede Wereldoorlog- als dwangarbeiders naar Japan werden gevoerd.

Waarom Kim toen zijn portretten liet verwijderen? Om de scholen aantrekkelijker te maken voor de kinderen en hun ouders, omdat die massaal wegliepen richting Japans onderwijs.

Als reden waarom de 60-jarige Kim nu ook in eigen land aan het opruimen is geslagen, is verder genoemd een ophanden zijnde benoeming van zijn opvolger - een van zijn drie zoons.

In die richting denkt ook de al genoemde dr. Rudiger Frank. De Oostenrijker verwacht namelijk veel van de economische hervormingen die Kim de afgelopen jaren heeft doorgevoerd. Daardoor zal het bewind geleidelijk aan minder greep op de bevolking houden. Ook het monopolie op de informatievoorziening zal afkalven, met als gevolg dat burgers steeds meer zicht krijgen op hoe hun al die jaren een rad voor de ogen is gedraaid. Het contrast tussen propaganda en realiteit zal schrijnend aan het licht komen, voorspelt Frank.

Om in zo’n turbulente periode toch een stabiel leiderschap te houden is Kim begonnen met het matigen van zijn rol als instandhouder van een familieregime. En daarmee laat hij tevens doorschemeren dat niet een van zijn zoons hem moet opvolgen. Vasthouden aan het vader-op-zoonprincipe zou namelijk gegarandeerd leiden tot een felle opvolgingsstrijd, met alle negatieve gevolgen van dien voor de stabiliteit van het land.

In plaats daarvan koerst Kim aan op een collectief leiderschap dat de goedkeuring van Kim Jong Il heeft, in naam van zijn vader wijlen Kim Il Sung regeert en de ideologie van Juche hoog in het vaandel houdt.

Aanpassing van de leiderschapsstructuur aan de te verwachten veranderingen in de samenleving, zo zou je Franks uitleg van de recente portrettenverdwijntruc kunnen samenvatten. Daarmee lijkt Frank de reacties van de Noord-Koreaanse bevolking zwaar te onderschatten zodra die eenmaal de vrijheid ruikt. Een volk dat zo zwaar is voorgelogen, mishandeld en onderdrukt zal zich verheugen op een niemand ontziende bijltjesdag. Ook een collectief leiderschap houdt dan geen droge voeten.

En dan nog iets: zullen die economische hervormingen werkelijk zo veel effect hebben op de samenleving, zoals Frank verwacht? Het zogenaamde ”enclavekapitalisme” dat Kim eerder uitprobeerde heeft weinig positiefs gebracht. In speciale economische zones, hermetisch afgeschermd van de rest van het land, mochten bedrijven uit het Westen hun gang gaan. Maar zones als Nanjing-Songbong, Kumgangsan en Sinuiju liggen er vandaag de dag verlaten bij. Met de speciale zone Kaesong zal het wel niet anders gaan.

Twee jaar geleden kwam Kim met een ander initiatief: de lonen en prijzen werden gedeeltelijk vrijgegeven, boeren kregen wat meer vrijheid en er ontstond iets van vrije handel. Maar de gevolgen voor de samenleving zijn vooralsnog desastreus. Zo is er in twee jaar tijd een nieuwe klasse van stedelijke armen ontstaan die de sterk gestegen prijzen voor voedsel niet kunnen betalen. De ontwrichtende werking van deze halfzachte liberalisering moet Kim met zorg vervullen. De kans dat alles weer wordt teruggedraaid is dan ook levensgroot aanwezig.

En zo blijven we zitten met tal van raadsels. De Noord-Koreaanse diplomaat had misschien wel gelijk: de zon is inderdaad nog niet verdwenen boven Noord-Korea, maar zwaar verduisterd is ze wel.