Afgelopen zondag sloeg premier en presidentskandidaat Viktor Janoekovitsj in Severodonetsk -een stad 600 kilometer ten oosten van Kiev, dicht bij de grens met Rusland- dreigende taal uit. Volgens hem staat Oekraïne aan de rand van de afgrond. „Slechts één stap scheidt ons van de afgrond. (…) Als de eerste druppel bloed is gevloeid, kan niemand de stroom meer tegenhouden.” Als de overheid geen maatregelen neemt, moeten we „in opstand komen en resoluut nee zeggen”, aldus Janoekovitsj.

Zijn aanhangers gingen nog een stap verder. De 3500 vertegenwoordigers van de regio’s in het oosten en zuiden van het land namen in Severodonetsk een resolutie aan die opriep tot een grondwetswijziging om te komen tot een grotere autonomie voor deze regio’s.

Voor de gouverneur van de regio Donjetsk ging ook dat niet ver genoeg. Boris Kolesnikov waarschuwde dat een „onwettige” president de oostelijke en zuidelijke regio’s ertoe zou kunnen aanzetten een autonome republiek te vormen met Charkov als hoofdstad. Kort daarna besloot het regionale parlement van Donjetsk, voor 5 december een referendum over dit onderwerp uit te schrijven. Ongetwijfeld met gemengde gevoelens voelde Janoekovitsj zich gedwongen hiervan afstand te nemen.

Voor Anatoli Ratsjok heeft het referendum van komende zondag geen enkele waarde, omdat „daarvoor geen enkele wettelijke basis is. De grondwet van Oekraïne voorziet niet in de mogelijkheid van referenda inzake afscheidingskwesties.” Het dreigen met afscheiding is volgens de algemeen directeur van het Oekraïense Centrum voor Economische en Politieke Studies ”Alexander Razoemkov” in Kiev slechts een „politiek drukmiddel.” „Op die manier proberen de machthebbers hun positie in de onderhandelingen te versterken.”

Ratsjok gelooft niet in een opdeling van Oekraïne, noch langs de weg van geweld noch op vreedzame wijze zoals in het geval van het vroegere Tsjechoslowakije, dat eind 1992 in Tsjechië en Slowakije uiteenviel. „De burgers uit het oosten en westen van Oekraïne hebben niets tegen elkaar. Zij ervaren daarentegen dagelijks dezelfde problemen. Zij zijn even arm en worden overal geconfronteerd met een corrupte overheid.”

Met de dreiging van afscheiding grijpen de aanhangers van Janoekovitsj terug op historische en culturele verschillen. Het conflict lijkt enigszins op de discussie tussen de slavofielen en de ’westerlingen’ in de 19e eeuw. De kleuren oranje en blauw, die momenteel het land in hun greep hebben, spreken wat dat betreft boekdelen. Het oranje van de voormalige westerlingen is nu de kleur van de oppositie onder leiding van Viktor Joesjtsjenko; van de slavofielen heeft het kamp van Janoekovitsj het blauw overgenomen.

Inderdaad kan men Oekraïne -dat lange tijd was verdeeld tussen enerzijds Rusland en anderzijds Polen en later de Habsburgse monarchie- grofweg in tweeën delen. Het gebied ten westen van de rivier de Dnjepr met als voornaamste stad Lviv (Lemberg) is van oudsher gericht op West-Europa. De taal die hier wordt gesproken is het Oekraïens en in religieus opzicht is het rooms-katholiek, zij het met een sterk oosters-orthodoxe inslag (geünieerde kerk, ondergeschikt aan Rome).

Het gebied ten oosten van de Dnjepr richt zich sterk op Rusland, niet in de laatste plaats vanwege de vele Russen (40 procent) die hier wonen. Bovendien hebben energiebedrijven uit Rusland als Gazprom in dit industriegebied een dikke vinger in de pap. De voertaal is Russisch en de Orthodoxe Kerk beleeft hier een nieuwe bloeitijd. Twee kerken strijden om de suprematie: de Russisch-Orthodoxe Kerk die ressorteert onder het patriarchaat van Moskou en de Oekraïens-Orthodoxe Kerk, die zetelt in Kiev.

Deskundigen onderscheiden echter nog een ”Centraal-Oekraïne”: de regio rond de hoofdstad Kiev. Om het probleem nog ingewikkelder te maken, is er ten slotte de Krim, het schiereiland dat oud-Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov in 1954 aan Oekraïne cadeau deed. Bij de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991 kreeg de Krim een autonome status en werd de Zwarte-Zeevloot tussen Kiev en Moskou verdeeld. Rusland heeft de haven in Sebastopol voor een periode van twintig jaar gehuurd.

Hoewel de verschillen tussen oost en west zeker niet zijn verdwenen, is het cliché van de grote scheiding achterhaald. Dat blijkt wel uit de verkiezingsuitslag. Joesjtsjenko heeft niet alleen in het westen gewonnen, maar ook in een aantal oostelijke regio’s. De oppositiekandidaat lag in zestien regio’s op kop; Janoekovitsj in slechts negen. In vergelijking met de vorige parlementsverkiezingen heeft de oppositie twee nieuwe regio’s op de zittende macht veroverd. Zonder de grootschalige fraude zouden dat er waarschijnlijk nog drie meer zijn geweest, aldus de officieuze exit-polls.

Het accentueren van de verschillen tussen oost en west en het dreigen met afscheiding dient dan ook alleen maar politieke doeleinden - iets wat Joesjtsjenko maar al te goed door heeft. In een reactie op de dreigementen vanuit het oosten zei het lid van de Russisch-Orthodoxe Kerk (!): „Ik wil niet dat men namens mij verhalen vertelt alsof ik niet van Rusland, de Russische taal, de Russische kerk of Donbass zou houden. (…) „Wij kiezen niet voor één kamp, Europa of Rusland.”

Waarschijnlijk vandaag zal het hooggerechtshof in Kiev een beslissing nemen over de vraag hoe het verder moet, verwacht Anatoli Ratsjok. Hij denkt dat de rechters de verkiezingsuitslag ongeldig zullen verklaren en dat de tweede stemronde moet worden overgedaan. Of de aanhangers van Janoekovitsj zich daarbij zullen neerleggen, is voor de politicoloog geen vraag. „Dat zullen ze wel moeten. Anders worden ze ertoe gedwongen. De meerderheid staat immers achter Joesjtsjenko.”

Bang dat de tegenstanders van Joesjtsjenko naar de wapens zullen grijpen, is Ratsjok niet. „Er bestaat weliswaar het gevaar dat een aantal criminelen in de oostelijke regio’s zoiets zal proberen, maar de strijdkrachten lossen dat probleem wel op.” Het leger zal zich niet tegen de eigen bevolking keren, is zijn rotsvaste overtuiging.

Het democratiseringsproces dat zich nu in Oekraïne voltrekt, is volgens Ratsjok begonnen in Polen en zal pas in Rusland eindigen. „Polen heeft zich losgemaakt van de invloeden van de oude Sovjet-Unie. Dat gebeurt nu hier. Ons land is weer een voorbeeld voor landen als Wit-Rusland en Kazachstan. Uiteindelijk zal Rusland zelf er ook aan moeten geloven; in 2010 of 2012.”