Stel: je bent raadslid. Heet hangijzer in jouw gemeente is de herontwikkeling van een voormalige melkfabriek. Diverse geïnteresseerden azen op de plek. Een van hen is een beginnend projectontwikkelaar. Die wil het terrein omtoveren tot een lustoord voor motorliefhebbers. Toevallig weet je dat de plannenmaker lid is van een motorclub uit de regio. Ook is je bekend dat de wethouder weet heeft van de achtergrond van de projectontwikkelaar en daarmee erg in zijn maag zit.

In een raadsvergadering merk je dat de wethouder enthousiast is over het plan om op de plek van de vroegere melkfabriek een evenemententerrein voor motorrijders te realiseren. Jij, raadslid, hebt zo je twijfels. Je vermoedt dat de wethouder in de tang zit van de startende projectontwikkelaar uit de motorwereld. Je collega-raadsleden komen niet in actie. Wat moet je doen in deze netelige situatie?

Bazuin je vermoedens niet rond tijdens een raadsvergadering of tegen de media. Beter is de burgemeester in vertrouwen te nemen. Aldus luidt het advies van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Dat beschrijft het dilemma rond de melkfabriek in een handreiking met tips om de integriteit van (kandidaat-)raadsleden te toetsen.

Is een gegadigde voor de raad zuiver op de graat? Hoe voorkom je als politieke partij dat raadsleden op ethisch terrein uit de bocht vliegen? Dat soort vragen stond vorige week centraal op een online samenkomst van het ministerie van Binnenlandse Zaken over integriteit van het openbaar bestuur. Onder meer Gerd Leers, voormalig burgemeester van Maastricht, voerde het woord. Het ministerie wil in aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen van maart 2022 meer van zulke bijeenkomsten beleggen.

Politieke partijen krijgen in de in 2020 opgefriste handreiking tips om de nieren te proeven van kandidaten die de raad in willen. Zo kunnen partijen van een gegadigde een Verklaring Omtrent het Gedrag (VOG) vragen. In zo’n document verklaart het ministerie van Justitie en Veiligheid min of meer dat iemand geen strafblad heeft. Verder doen partijen er verstandig aan om na te gaan of de kandidaat (of diens partner) in conflict is met de gemeente, adviseert het ministerie van Binnenlandse Zaken. Handig is ook om te weten of de kandidaat vrienden of familie in het criminele milieu heeft. Wees op je hoede als de nieuweling lid is van een motorbende of van de harde kern van een voetbalclub.

Amateuristisch

In een persoonlijk gesprek is het goed de koe bij de horens te vatten, valt op te maken uit de handreiking. Zo kan de ‘sollicitant’ worden gevraagd: „Als wij uw naam op Google intikken, wat zouden wij dan mogelijk over u tegenkomen met het oog op integriteit?”

Aan de screening van aspirant-raadsleden valt nog veel te verbeteren, zegt prof. dr. Arno Korsten, emeritus hoogleraar bestuurskunde aan de Open Universiteit en de Universiteit Maastricht. „Vrijwilligers runnen politieke partijen, die nogal eens vergrijzen en leden verliezen. Dat leidt ertoe dat werving van kandidaten vaak amateuristisch verloopt. Ook het budget voor een deugdelijke screening is vaak beperkt. Je moet dus hopen dat een sollicitatiecommissie de cv’s van kandidaten goed op waarde weet te schatten.”

Broer

Ook de gang van zaken binnen een gemeenteraad is lang niet altijd naar de zin van prof. Korsten, die al decennia onderzoek doet naar integriteitsvraagstukken in het lokaal bestuur. Hij verwijst naar een geruchtmakende, recente affaire in Venray. Vanwege een omstreden gronddeal moest CDA-wethouder Jan Loonen het veld ruimen. „Opvallend is dat de CDA-fractievoorzitter in Venray een broer is van die wethouder. De Gemeentewet verbiedt dat niet, zo werd me duidelijk in gesprekken met juristen. Maar je zou je moeten afvragen of het verstandig is dat de ene broer wethouder en de andere broer raadslid is binnen dezelfde gemeente. Dat schuurt. Je moet niet alles willen wat juridisch mag.”

Positief is de bestuurskundige over inspanningen van minister Ollongren van Binnenlandse Zaken om het belang van integer lokaal bestuur voor het voetlicht te brengen. Toch rekent Korsten zich niet meteen rijk. „Als de minister allerlei handreikingen of protocollen opstelt of meedenkclubjes opricht, betekent dat niet per se dat het met de screening van kandidaten meteen beter gaat. Ze duwt als het ware met een touw. Maar dat kan niet. Het paradoxale druipt er vanaf. Partijen wíllen doorgaans wel een professionelere selectieprocedure, maar daar komt het vanwege een gebrek aan mensen en middelen vaak niet van.”

Al ziet prof. Korsten ook lichtpunten. Zo pakt volgens hem bijvoorbeeld de VVD in Nijmegen de screening van kandidaat-raadsleden beter aan dan vroeger. „Die partij zet mensen van buiten de Nijmeegse regio in de selectiecommissie, onder wie bijvoorbeeld een voormalig VVD-gedeputeerde. Voordeel is dat er dan binnen de lokale partij niet zo snel intern wat wordt bedisseld en de man of vrouw met de grootste mond aan de touwtjes trekt. In de trant van: „Ik sta op nummer één, jij op twee, zo doen we het hier al jaren en zo blijven we het doen. Het andere uiterste is dat een zogenaamde briljante buitenstaander met trompetgeschal wordt onthaald, zonder dat kritische vragen worden gesteld.”

Omslachtig

Ook prof. dr. Pieter Tops, hoogleraar ondermijning aan onder meer de Universiteit Leiden, bepleit een zorgvuldiger screening van aspirant-raadsleden. Om zo te voorkomen dat de onderwereld grip krijgt op het openbaar bestuur. „Zorg dat je de belangrijkste mensen op een kandidatenlijst goed kent.” Al wil hij grenzen stellen aan naspeuring van iemands gangen. „Het zou te ver gaan als de AIVD die screening ter hand neemt.” Samen met journalist Jan Tromp schreef Tops enkele boeken over de invloed van drugsmaffia op de bovenwereld in Nederland. Die invloed is volgens het duo zorgwekkend.

Tops wil niet beweren dat onderwereldfiguren hun macht via een plek in de raadszaal willen uitbreiden. „Dat vinden ze een te omslachtige route. Als criminelen aan gevoelige, gemeentelijke informatie willen komen, zouden ze ook gemeenteraadsleden onder druk kunnen zetten.”