”Macht en manipulatie… toch niet onder christelijke leiders?!”
Auteur: Jaap Bönker, Tom Wintels en Maarten Nota
Uitgeverij: Gideon, Hoornaar, 2004
ISBN 90 6067 835 4
Pagina’s: 160
Prijs: € 11,50. Misbruik van macht en manipulatie bederven de onderlinge verhoudingen. Dat is temeer het geval als christenen in een machtspositie zich daarvan bedienen. Ze beroepen zich daarbij op het feit dat ze niet alleen in maatschappelijk opzicht, maar ook in bijbelse zin bevoegd gezag zijn. Daarmee maken ze hun gedrag onbespreekbaar en omgeven het met een goddelijk aureool. Zo schaden ze niet alleen hun medewerkers, maar roepen ze ook een vals beeld op van christelijk leiderschap.

Jaap Bönker, Tom Wintels en Maarten Nota schreven een boek over machtsmisbruik in christelijke kring. Met de bedoeling mensen van het probleem bewust te maken, dergelijk misbruik te voorkomen en slachtoffers een weg te wijzen naar herstel.

Kenmerkend voor manipulerende leiders is volgens de schrijvers dat ze willen winnen en presteren, macht niet willen delen, overmatig gedreven zijn en een gebrek aan zelfreflectie hebben. De auteurs noemen ook beperkte sociale vaardigheden. Het is echter de vraag of dat terecht is. Een ’goede’ manipulator slaagt er immers in anderen gemakkelijk te beïnvloeden. Met name het charismatische type is daartoe in staat.

Gebrekkige sociale vaardigheden blijken wel uit het onvermogen van zulke leiders om samen te werken. Ook het niet nauw nemen met integriteit kenmerkt hen. Rechtvaardigheid en waarheid worden ondergeschikt gemaakt aan het bereiken van het doel. Daarbij tonen zij weinig of geen invoelingsvermogen met degenen die daar het slachtoffer van worden. Dreigen, boos worden, appelleren aan schuldgevoelens en subtiele dwang worden ingezet, evenals het tegen elkaar uitspelen van mensen. Vooral als er kritiek komt op hun handelen, is het risico groot dat deze leiders vervallen tot manipulatie en machtsmisbruik. Daarom kan aan de kenmerken worden toegevoegd dat manipulerende leiders niet in staat zijn om te gaan met hun beperkingen en onmacht.

Uit de vele voorbeelden, die vooral vanuit een evangelisch referentiekader afkomstig zijn, valt op dat deze (kerkelijke) leiders veelal in een positie zitten waarin ze praktisch alleenheersers zijn. Daadwerkelijk toezicht en zo nodig correctie hebben niet plaats. Mensen uit de naaste omgeving gedragen zich als meelopers. Kritische geesten haken gedwongen of vrijwillig af.

Geestelijke crisis
Manipulatie en machtsmisbruik gaan ten koste van de vrijheid en de persoonlijke gaven van mensen. Met dit gedrag wordt een sfeer gecreëerd van onveiligheid, onderling wantrouwen en verdeeldheid. Vaak hebben mensen dat aanvankelijk niet door. De voorbeelden die worden gegeven doen soms denken aan een sektarische beweging, waarin het verboden is zelfstandig te denken. Voor wie doelwit wordt van manipulatie kunnen de gevolgen ernstig zijn. Men wordt gebrandmerkt, geïsoleerd en uiteindelijk uitgestoten. Daar kan men een behoorlijke knauw aan overhouden. Als dat in een christelijke gemeente of organisatie gebeurt, kan dit ook leiden tot een geestelijke crisis: Waarom laat God dit toe?

De eerste weg tot herstel die gewezen wordt, is die van praten met anderen. Dat lijkt logisch, maar het is moeilijk. Men moet immers veel onzekerheid en wellicht ook schaamte overwinnen. Iemand heeft zich immers min of maar laten misleiden en heeft mogelijk aan het systeem meegewerkt. Hoe beroerd de groep ook was, je maakte er wel deel van uit en nu sta je alleen. De auteurs trekken parallellen met het verwerken van rouw en zelfs van incest. De tweede stap van verwerking die de schrijvers noemen is het onderkennen van je emoties, zoals hevige boosheid.

Als derde stap wordt gewezen op een meer realistische kijk op wat er gebeurd is en de eigen rol in het geheel. Vergevingsgezindheid is daarbij belangrijk. Dit bijbelse gebod kan heftig strijden met onze emoties en gedachten over degene die ons kwaad deed. In het ideale maar uiterst zeldzame geval komt het tot verzoening, als partijen zich uitspreken, verantwoordelijkheid nemen voor wat er fout ging, dat belijden en elkaar vergeven.

Job
Apart wordt ingegaan op de verwerking van de geestelijke crisis die kan ontstaan. Als voorbeeld dient het gesprek van God met Job. Job mag zich uitspreken, waarop God hem onderwijst en tegelijk op zijn plaats zet. God gaf Job geen antwoord op de vragen die hij stelde, maar liet wel zien dat alle dingen in Zijn hand zijn en dat we onze nood en vragen in Zijn hand mogen geven. „Waarom God niet concreet antwoord geeft in tijden van nood, zullen we nooit weten, maar we kunnen wel leren vast te houden aan zijn beloften - zoals zijn bescherming en aanwezigheid.” (blz. 122).

In het slotdeel eindigen de auteurs positief, door te wijzen op Christus. Zijn optreden wordt als voorbeeld genoemd, waarbij eerlijk wordt gezegd dat wij niet in staat zijn dat volmaakt na te volgen. Ze geven aan dat Jezus altijd vanuit het Woord Zijn tegenstanders van repliek heeft gediend. Kennis van de Bijbel is daarom noodzakelijk, ook om staande te blijven in het soms moeilijke maatschappelijke en kerkelijke leven. Het optreden van Jezus wordt getypeerd als toonbeeld van dienend leiderschap.

Verschillen
Met hun boek hebben de auteurs een thema aan de orde gesteld dat de aandacht beslist waard is. De manier waarop ze dat doen geeft aanleiding tot enkele opmerkingen. Zo stellen zij christelijke organisaties en kerken of gemeenten op één lijn, terwijl daartussen belangrijke verschillen bestaan die veel invloed hebben op de wijze waarop gezag wordt uitgeoefend. Een organisatie is zakelijker dan een kerkelijke gemeente, waarin veelal vrijwilligers actief zijn. Dat maakt nogal wat uit voor de wijze van gezagsuitoefening. Dit vraagt om een nadere uitwerking. Wat bij alle adviezen gemist wordt, is de noodzaak om ervoor te zorgen dat een leider steeds verantwoording aflegt en dat er behoorlijk toezicht wordt gehouden.

Verder valt op dat de auteurs vooral de zorgende aspecten van leiderschap naar voren brengen, als ze schrijven over voorbeeldig christelijk leiderschap. Het gaat daarbij om toerusting, het gebruikmaken van talenten van anderen, het acht geven op de behoeften van medewerkers en dergelijke. Zij gaan daarmee voorbij aan andere aspecten van leiderschapsgedrag, die eveneens noodzakelijk kunnen zijn, namelijk het nemen van besluiten en het laten uitvoeren van taken als er sprake is van belangentegenstellingen en mensen aanspreken op disfunctioneren. Er is geen ervaren leidinggevende die niet heeft geworsteld met het vinden van de juiste weg in dit soort moeilijke situaties. Het boek had aan waarde gewonnen als de auteurs de thematiek in dit bredere kader hadden geplaatst.