„Bulgarije, nee. Sofia, nee”, is wat een 20-jarige Syrische migrant stellig te horen krijgt van een Bulgaarse politieagent met een grijsgroen uniform aan. De twintiger heeft samen met zijn tien reisgenoten de agent net te kennen gegeven in de Bulgaarse hoofdstad Sofia asiel aan te willen vragen. De grensbewaker wil er niks van weten.

De elf Syriërs zijn niet veel eerder die dag de Turks-Bulgaarse grens overgestoken. De groep van vijf mannen, vier vrouwen en twee minderjarigen is op 21 mei rond 16:00 uur over de grenshekken gesprongen. Ze lopen 3 tot 5 kilometer door het bos. Dan horen ze opeens een schot en zien ze een Duitse herdershond hun kant op rennen.

Ze worden omringd door vijf politieagenten, allemaal met grijsgroene uniformen aan. Op de armen een kleine Bulgaarse vlag, of de bekende Europese blauwe met gele sterren. De agenten slaan erop los, hier en daar een schop, terwijl ze de hond aanmoedigen om te bijten. De minderjarigen, niet veel ouder dan twaalf jaar, worden niet ontzien.

De mannen moeten zich ontkleden. Kleding, tassen, geld en telefoons moeten worden ingeleverd. De vrouwen hoeven alleen hun telefoon in te leveren. Zonder hun bezittingen worden ze in auto’s geduwd en drie kwartier rondgereden. Een voor een worden ze daarna uit de auto geslagen en richting een klein deurtje in een grenshek gestuurd. Het is ongeveer 20:00 uur als ze weer aan de andere kant van de grens staan; in Turkije. De mannen op blote voeten, met enkel hun ondergoed aan.

Dit is het zoveelste getuigenis van een migrant die te maken krijgt met een ”pushback” aan een Europese buitengrens. De situatie van de twintiger, precies twee weken geleden, is het meest recente incident dat het ”Border Violence Monitoring Network” uitgebreid meldt. Dit netwerk dat toezicht houdt op mensenrechtenschendingen aan de buitengrenzen van de Europese Unie weet van duizenden migranten die betrokken zijn bij soortgelijke incidenten van geweld, intimidatie en diefstal.

Een van de onderzoekers die zich met deze kwesties van het illegaal terugsturen van migranten bezighoudt, is Adriana Tidona. Zij richt zich namens Amnesty International op de situatie bij de Turks-Griekse grens. Haar onderzoek wordt eind deze maand gepubliceerd. Wat ze daar alvast over kwijt kan, is dat het aantoont dat deze pushbacks geen uitzonderingen zijn, maar dat ze systematisch gebeuren aan de Europese buitengrenzen.

Tidona vertelt dat Europees en internationaal recht duidelijke eisen stellen aan de terugkeer van migranten. Pushbacks voldoen niet aan die eisen, omdat de rechten van mensen worden geschonden. Het probleem volgens haar is dat de mogelijkheid om asiel aan te vragen ontbreekt en dat onnodig geweld wordt gebruikt.

Het gebruik van geweld bij de Turks-Griekse grens is vooral gericht tegen de mannelijke migranten, blijkt uit recent onderzoek van Amnesty. „Om een boodschap naar de rest van de groep af te geven dat ze moeten luisteren.” Tidona hoort van soortgelijke situaties als die van de 20-jarige Syriër in Bulgarije. Van bezittingen die migranten moet inleveren en niet meer terugkrijgen. Van mannen die met weinig kleding, of naakt, weer aan de andere kant van de grens worden gezet. Van buitensporig fysiek geweld. Van moeders van wie de pampers en het eten voor de baby worden afgepakt. Van agenten die baby’s ruw behandelen.

Verdronken

Een zaak die Tidona erg bijgebleven is, is die van Nadera Almonla. De Syrische vrouw probeert in april 2020 samen met haar man en zes kinderen de grensrivier Evros vanuit Turkije naar Griekenland over te steken. Tijdens de overtocht horen ze schoten. Nadera verdwijnt en is tot op de dag van vandaag vermist. „We weten niet wat er met haar is gebeurd. Is ze verdronken? Doodgeschoten?”

De Syrische moeder van zes is niet de enige, blijkt begin mei uit onderzoek door de Britse krant The Guardian. Die meldt dat Europese lidstaten door middel van pushpacks tijdens de coronapandemie zeker 40.000 migranten buiten de deur probeerden te houden. Zo’n 2000 mensen zouden daarbij zijn omgekomen.

Keer op keer zijn er meldingen van aangespoelde lichamen in het nieuws. Unicef berichtte begin deze week dat de lichamen van drie jonge kinderen op het strand in Libië waren aangespoeld. De slachtoffers, onder wie een 3-jarig kind en een zes maanden oude baby, waren mogelijk op een migrantenboot op weg naar de Europese Unie. Wat er met de boot is gebeurd, is vooralsnog onduidelijk.

Het afgelopen jaar zijn er in Brussel vanwege meldingen door migranten, journalisten en organisaties van misstanden bij de grens meerdere onderzoeken gestart naar Frontex, het Europees Grens- en kustwachtagentschap. Deze staat de Europese grenslanden, zoals Griekenland en Bulgarije, bij in het beschermen van de buitengrenzen. De Nederlandse GroenLinks-Europarlementariër en hoogleraar migratierecht aan de Radboud Universiteit, Tineke Strik, leidt een van deze onderzoeken. Dat is nog volop gaande, maar ze hoopt dat ze het rapport voor de zomer naar buiten kan brengen.

Een positief effect van dit werk lijkt al zichtbaar, meent Strik. Ze spreekt van meer bewustwording bij de Europese grenswacht. De focus op de bescherming van de buitengrenzen is volgens haar onveranderd, maar nu worden ook interne procedures verbeterd om de mensenrechten van migranten te beschermen. De hoogleraar noemt Frontex de „ogen en oren” in Europese lidstaten waar mogelijk sprake kan zijn van mensenrechtenschendingen aan de grens. De organisatie mag daar zelf absoluut niet aan meewerken, iets waarvan ze nu wel wordt beschuldigd.

Hulp

Niet alleen Frontex, maar ook de lidstaten hebben een taak om de situatie aan de grenzen te verbeteren, zegt Strik. Zo zou ze graag zien dat Nederland landen als Griekenland erop aanspreekt hoe die migranten behandelen. Daar moet het echter niet bij blijven: er moet ook hulp worden geboden. Het nieuwe Europese migratiepact dat de Europese Commissie vorig jaar september hierover presenteerde geeft de Europarlementariër weinig hoop. „De druk blijft op de grenslanden.”

Bovendien zou de Europarlementariër graag zien dat de Commissie meer actie onderneemt tegen lidstaten die worden beschuldigd van het schenden van de mensenrechten van migranten. De Commissie kan een lidstaat voor het Europese Hof dagen, oppert de hoogleraar migratierecht. In het geval van Griekenland heeft de Commissie weinig actie ondernomen omdat het land aangeeft dat het wel mensenrechten respecteert en de beschuldigen nepnieuws zijn. „Maar met zoveel consistente rapporten van gezaghebbende organisaties mag de Commissie daar geen genoegen mee nemen. Griekenland ontkent bovendien niet meer zo stellig zoals dat eerder het geval was”, stelt Strik.

De pushbacks worden volgens haar ook steeds zichtbaarder: ze vinden niet meer alleen ’s nachts plaats, maar ook bij daglicht. Daarnaast vindt het land nieuwe manieren om migranten tegen te houden. Het zet vanaf deze week geluidskanonnen in.

De Commissie uitte donderdag nog haar zorgen over een andere lidstaat: Denemarken. Het Deense parlement nam een wet aan waardoor het mogelijk is dat migranten niet in Denemarken, maar in een niet-Europees gastland worden opgevangen. Als een migrant zich bij de grens meldt, gaat hij of zij direct per vliegtuig naar het gastland, mogelijk Egypte, Eritrea of Ethiopië. De Commissie is bezorgd, want „het recht op een asielaanvraag is fundamenteel.” De Deense regering heeft echter een duidelijk doel voor ogen: „We hopen dat mensen stoppen met het aanvragen van asiel.”