Ds. Willem-Henri en Ditteke den Hartog, werkzaam voor de protestantse zendingsorganisatie GZB in Malawi, waarschuwen voor een te eenzijdig beeld van het christendom in dit land. Als zou de kerk in Afrika steeds terugvallen in magische praktijken. „Maar het is wel een probleem waar de kerken mee te maken hebben. Het gebruik van traditionele genezers is bovendien niet altijd over één kam te scheren. Soms worden ze alleen gebruikt voor hun medicijnen, maar soms ook voor toverij, om bijvoorbeeld mensen te vervloeken. Dat laatste komt gelukkig minder voor.”

Voorouders

Naast het gebruik van traditionele genezers komt in de zogenoemde ”Afrikaanse traditionele religie” (ATR), een bekende term in de missiologie, het raadplegen van voorouders veelvuldig voor, stelt het zendingsechtpaar. „Gedacht wordt dat de geesten van voorbeeldige voorouders voortleven en de rol innemen van bemiddelaars tussen het goddelijke en het aardse. Op spannende momenten in het leven worden zij gevraagd om gunsten en wordt er soms ook aan hen geofferd. Het teruggaan op Afrikaanse tradities is een begrijpelijke reactie in tijden van onzekerheid en crisis. Dit wereldbeeld zit diep, en het is een grote stap om te stoppen met bijvoorbeeld het erkennen van de voorouders, uit angst voor vergelding.”

Is voorouderverering te integreren in het christelijk geloof?

„Het is goed om bij de Evangelieverkondiging te zoeken naar punten van aanraking in een cultuur. Maar om de vooroudercultus daarvoor te gebruiken, lijkt ons Bijbels gezien lastig. Neem het veelbesproken model van Jezus als voorouder. In ATR bemiddelt de voorouder tussen de Schepper God en de mens. Men suggereert dat dit vergelijkbaar is met wat Jezus doet binnen het christendom. Voorouders zijn echter niet zomaar geesten van overleden mensen, zoals in Afrika veelal wordt gedacht, en de Schepper God is in de Afrikaanse traditie een vage herinnering aan de ware, drie-enige God van de Bijbel.”

Het vermengen van religies (syncretisme) ligt volgens het echtpaar op de loer, „ook al ontdoe je het gebruik van zijn heidense aspecten, door de voorouders hun spirituele macht te ontnemen en door Jezus als het enige offer en de enige Hogepriester te presenteren.”

Positieve elementen

Toch zijn er volgens ds. Den Hartog zeker positieve elementen van de Afrikaanse cultuur mee te nemen, zoals eigen liederen met eigen melodieën in de eredienst en vormen van expressie, zoals klappen en bepaalde vormen van dansen vanuit toewijding aan God, het belang van respect voor ouderen, enzovoorts. „Dit gaat prima samen met het christelijk geloof. De Afrikaanse kerk heeft echter onderscheidingsvermogen nodig om te weten wat kan worden geïntegreerd en wat moet worden afgewezen.”

Ds. Den Hartog wil niet zo ver gaan het christendom in Afrika als slechts een vernis te zien waaronder heel wat magische invloeden doorwoekeren. „We ontmoeten veel overtuigde christenen van wie we veel kunnen leren wat betreft hun diepgang, opofferingsgezindheid en toewijding. Evenals in Nederland zijn er in de meeste kerken wedergeboren christenen, jonge en volwassen gelovigen, sterken en zwakken en ook nominale christenen. Die laatste categorie is in sommige kerken in Afrika behoorlijk groot, met name in een volkskerk.”

Hoe kan de Afrikaanse kerk zichzelf blijven zonder in magie te vervallen?

Ds. Den Hartog: „Als de kerk of zendingswerker geen contextualisatie toepast en magische gebruiken volledig verbiedt, zullen deze praktijken ondergronds worden voortgezet en loop je gevaar dat het geloof als ‘niet eigen’ wordt beschouwd. Als je probeert om religieuze symbolen te kerstenen, door ze een nieuwe Bijbelse invulling te geven of te ontdoen van hun religieuze betekenis, loop je al snel het gevaar van vermenging van het christendom met de inheemse religieuze praktijken. Een belangrijke rol die de zending in de jonge kerk kan spelen is, op basis van grondige kennis van het wereldbeeld en de realiteit van de machten, de dialoog aangaan en richting geven aan een proces waarbij gelovigen, door Woord en Geest, zelf ontdekken hoe ze met deze zaken moeten omgaan.”

Jonge kerk

Ds. Lieuwe Schaafsma werkte van 1999 tot 2009 en van 2014 tot 2018 voor de Presbyteriaanse Kerk van Centraal Afrika (CCAP). Hij kwam de Afrikaanse traditionele godsdienst met zijn ongeloof en bijgeloof regelmatig tegen. Hij heeft steeds duidelijker gezien dat naarmate de gezonde leer en Evangelieprediking dieper wortel schiet, heidense invloeden evenredig inboeten aan invloed. „We moeten verder ook niet vergeten dat de kerk in Malawi slechts 160 jaar oud is, terwijl de kerk in Nederland haast tien keer zo oud is. Hoeveel magie, bijgeloof en voorouderverering zaten er nog in de Friezen, Saksen en Germanen rond het jaar 800? Er zijn plaatsen in Nederland waar men drie keer om het graf loopt voordat men iemand begraaft. Het klokluiden als er iemand is overleden. Gordijnen dicht waar iemand is gestorven. Zo kun je doorgaan. Dat moet ons heel mild maken ten opzichte van jonge kerken.”

Ten tweede maakt ook het opleidingsniveau een groot verschil, aldus ds. Schaafsma. „In de Malawische steden zijn meer banen voor hoogopgeleiden dan in de dorpen. Toverij, hekserij, voorouderverering en bijgeloof leven derhalve percentsgewijs veel méér in de dorpen dan in de steden. Taaie tradities gedijen beter op het platteland dan in de steden. Ook maakt het verschil bij welke stam iemand hoort. Elke stam heeft zijn eigen taal, maar ook zijn eigen cultuur. Zonder dat mensen voorouders altijd bewust vereren, ervaren ze een hele sterke band met hun voorgeslacht.”

Het preken tegen de Afrikaanse traditionele religie gebeurt zeker ook in de CCAP in Malawi, aldus ds. Schaafsma. „Ik heb dat zelfs vele malen gehoord. Maar als zodanig is dat nog puur wetticisme en heeft het een averechts effect. De verkondiging van Jezus Christus en Die gekruisigd en het geloof in Hem daarentegen, bevrijdt mensen zowel in Malawi als in Nederland van alle bijgeloof.”

Terughoudend

Evangelist Hastings Phale, namens de GZB/CCAP verantwoordelijk voor onder meer evangelisatie onder moslims in Malawi en de lokale opvolger van ds. Schaafsma, is terughoudend om Afrikaanse tradities op te nemen in het christelijk geloof. „Het moet in ieder geval voorzichtig gedaan worden wil de kerk zich niet schuldig maken aan syncretisme. Neem het voorbeeld van het dansen. Dat is in Afrika niet alleen in gebruik om gevoelens van geluk op te wekken, maar ook seksuele hartstochten, met alle gevolgen van dien. Dansen kan wel als dat vanuit vreugde in de aanbidding en tot eer van God gebeurt.”

Phale ziet als belangrijke missionaire uitdaging om het Evangelie meer Afrikaans en minder Westers te brengen. „Gebruik voorbeelden van Afrikaanse theologen en niet alleen Westerse. Rust ook meer Afrikanen toe om samen te werken met Westerse theologen. Richt de eredienst op Afrikaanse wijze in maar wel met goed onderwijs van de geestelijke inhoud. Betrek Afrikanen ook meer bij de leiding van de kerk in plaats van hen uit te sluiten.”

Herkenbaar

Dr. Benno van den Toren, beheerder van het recent opgerichte onlineplatform African Theology Worldwide, zegt desgevraagd dat de hiervoor beschreven verhalen van werkers in Malawi heel herkenbaar zijn uit de jaren dat hij en zijn vrouw in de Centraal Afrikaanse Republiek werkten voor de Christelijke Gereformeerde Kerken en de GZB. „Traditionele magische praktijken werden vaak met klem veroordeeld door de kerk. Maar als er terugkerende ziekte is, is het ook voor toegewijde gemeenteleden moeilijk de angst en de druk van de familie te weerstaan. Ziekte heeft traditioneel namelijk niet alleen een lichamelijke, maar altijd ook een geestelijke oorzaak in een vloek, een verstoorde geest of boze voorouder. Als je je daar niet tegen beschermt, kunnen moderne medicijnen geen oplossing bieden. En als je dat niet doet, kun je ook je naaste familie in gevaar brengen.”

Een wettisch verbieden helpt niet veel, zo geeft hij ds. Schaafsma gelijk. „Het laat mensen zitten met hun angst. Christelijk geloof wordt een zware opdracht in plaats van een blijde boodschap. Daarin is de westerse zending vaak tekortgeschoten, omdat het kruis en de opstanding van Christus vaak te eenzijdig verbonden worden met vergeving van zonden en minder met de overwinning op de kwade machten, een thema dat in het Nieuwe Testament juist veel aandacht krijgt. Hierin zit ook de kracht van allerlei nieuwe Afrikaanse pinksterkerken die sterk in opkomst zijn.”

Jezus volgen is bevrijdend, maar gaat niet zonder strijd, zegt Van den Toren, een strijd om voluit te leven vanuit de vrijheid in Jezus. „Vanuit de gesprekken met de in dit artikel genoemde voorgangers in Malawi worden we ons bewust dat dat in Nederland niet anders is. Ook hier zijn magische praktijken niet ver weg, zoals veel voorgangers in het pastoraat ontdekken. Maar misschien zijn wij ons nog minder bewust van de seculiere machten die ons leven beheersen. Vaak denken we dat een beetje schipperen onvermijdelijk is. De uitdagingen voor Afrikaanse christenen zijn daarom niet veel anders dan voor gelovigen die in Nederland hun weg zoeken in een seculiere werkplek of familie.”