De herkomst van hedendaagse opvattingen over vrijheid zijn deels te herleiden tot het traktaat ”De vrijheid van een christen”, dat vijfhonderd jaar geleden verscheen. Hierin zet Maarten Luther (1483-1546) uiteen wat het ware geloof is, hoe iemand dat geloof kan verkrijgen en welke impact dit geloof op iemands leven heeft. Vrijheid betekent: „een christen is een vrij heer over alle dingen en niemands onderdaan; een christen is een dienstbare knecht van alle dingen en ieders onderdaan.”

Kwetsbaar

Luther adresseert zijn traktaat, samen met een brief, aan paus Leo X in een ultieme poging om een definitieve breuk met Rome te voorkomen. Zijn poging mislukt. Wel veroorzaakt zijn traktaat in West-Europa een aardverschuiving in kerk en samenleving. Met één woord zet hij de wereld van zijn dagen op zijn kop. Dat woord is: vrijheid.

Al brengt Luther zijn visie op vrijheid in stelling tegen Rome, uiteindelijk overstijgt zijn opvatting deze kerkelijke vete. Voor hem is dit conflict een existentiële strijd om vrijheid. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat hij sommige brieven ondertekent met de naam Eleutherius (”vrij man”), een zinspeling op zijn achternaam.

Toch leggen twee gebeurtenissen de kwetsbaarheid van zijn visie pijnlijk bloot. In 1524 breekt in het Duitse Rijk een burgeroorlog uit, de zogenaamde Boerenoorlog. In 1534 bezetten de wederdopers Münster. Ze dopen deze stad om in Jeruzalem en roepen iedereen op om met hen de spoedige wederkomst af te wachten. Zowel de opstandelingen in de Boerenoorlog als de wederdopers verdedigen hun vrijheidsopvattingen met een beroep op Luther. Voor hen betekent vrijheid: elke vorm van wereldlijk gezag in Jezus’ naam omverwerpen. Luther gruwt van deze excessen. Ondertussen maken deze opstanden haarscherp duidelijk hoe hachelijk een politiek vermunten van de christelijke opvatting van vrijheid is.

Nietzsche

In de loop des tijds hebben tal van westerse denkers zich bezonnen op Luthers visie op vrijheid. Een van hen is de classicus Friedrich Nietzsche (1844-1900), zoon van een orthodox-lutherse predikant. Zijn geschriften hebben de westerse cultuur diepgaand beïnvloed.

Volgens Nietzsche bestaat er tussen hem en Luther een overeenkomst, maar ook een belangrijk verschil. Luther en hij willen de ondergang van de oude wereld. Luther met een reformatie, maar die mislukt jammerlijk. Nietzsche door revolutie, en die zal slagen. Hij wil de mens bevrijden van de christelijke God.

Nietzsche opent frontaal de aanval op God. Achttien eeuwen heeft God Europa onderdrukt. Hij hield de mens met schuldgevoelens en medelijden gevangen door hem een hogere werkelijkheid voor te houden. Om die werkelijkheid te leren kennen, riep God de mens op zich af te keren van deze aarde en zich te keren tot Hem, Die de absolute waarheid is. Van Hem zijn alle christelijke waarden en normen afgeleid.

De Heilige doorgrondde de mens, stelde hem schuldig en betoonde barmhartigheid. Hij verloste hem door de Gekruisigde. Maar Christus brengt geen vrijheid, Hij onderdrukt mensen. Niet langer verdraagt de mens een barmhartige en morele God, want die beledigt zijn waardigheid. Daarom vermoordt hij God. God is vanwege Zijn medelijden verantwoordelijk voor de moord op Hem, aldus Nietzsche.

Geweld

Nietzsche beseft dat de moord op God tot destructie leidt. God is pas dood als Zijn schaduw verdwenen is, dus moet de huidige cultuur verdwijnen. Wat rest, zijn lege kerken die als grafmonumenten herinneren aan de vermoorde God. Na de moord op Hem ontmantelt de mens het christelijke geloof.

De oerdrift in de mens om zichzelf te bevrijden, is hét leven, stelt Nietzsche. Nu de mens God vermoord heeft, is de zonde –schuld en afstand tussen God en mens– ook weggevallen. De mens is vrij! Eindelijk kan hij zich ontplooien, desnoods met geweld. Omdat God vermoord is, maakt geweld de mens niet meer schuldig. Om absolute vrijheid te bereiken, is geweld soms gerechtvaardigd.

Volgens Nietzsche hield God de mens voor dat deze zichzelf moest verachten. Continu ervoer een mens schuld tot God. Nu hij God heeft vermoord, onderdrukken schuldgevoelens hem niet langer. Nu God vermoord is, komt de mens eindelijk tot zichzelf. Hij kan in zichzelf geloven en leven zoals hij wil. En hij blijft religieus. Zijn religie is het gevoel van een permanente onrust door een onbegrensd en gedesoriënteerd leven; hij ervaart extase en huiver ineen.

Postmoderniteit

In zijn extreme vorm komt Nietzsches denken weinig voor. Wel zijn in uitwassen van de seculiere religie grondpatronen van zijn denken zichtbaar, bijvoorbeeld in de genderideologie en de klimaatreligie. Ook verklaart Nietzsches gedachtegoed de brede tegenbeweging die traditionele waarden wil beschermen tegen het seculiere streven naar absolute vrijheid. Helaas verliest deze beweging op termijn deze strijd, omdat voor haar en haar visie het geloof in God, Die één samenhangende werkelijkheid schept en onderhoudt en het moreel bepaalt, niet leidend is.

Groot is Nietzsches invloed op de postmoderniteit. Dit denken ontmantelt alle totaalconcepten en zekerheden. Een westers mens is religieus, maar kan niet meer transcendent denken. Hij ontkent het bestaan van God en de absolute waarheid van het Evangelie en beschouwt alle consequenties van deze ontkenning als bevochten vrijheden.

Om die reden ervaart het postmoderne denken een beroep op de absolute waarheid van Gods Woord als onderdrukking. Een christen ontzegt in naam van zijn God zijn seculiere medemens het recht op zijn vrijheid.

Liefde

Vandaag staan christenen voor de uitdaging om dit verzet te doorbreken door in woord en daad te laten zien wat de Bijbelse betekenis van liefde is. Zij kunnen dit doen vanuit de innerlijke overtuiging dat niet geweld, maar de liefde alle dingen overwint. De Gekruisigde heeft hem vrijgemaakt om een dienstknecht van allen te zijn.