In de westerse cultuur ontwikkelt zich een zachte vorm van totalitair denken. Vrijheid wordt daarin vooral opgevat als persoonlijke vrijheid, bijvoorbeeld als het gaat om gender (seksuele zelfdefiniëring). Deze vrijheid overstijgt de ouderwetse vrijheden van meningsuiting, godsdienst en onderwijs. De staat moet elk individu beschermen tegen afkeuring. De publieke opinie versterkt dat door maatschappelijke uitsluiting van mensen die vraagtekens plaatsen bij die persoonlijke vrijheid.

Rod Dreher beschrijft deze ontwikkeling in ”Live not by Lies”. Hij citeert Hannah Arendts definitie van een totalitaire samenleving (uit 1951): „een samenleving waarin een ideologie probeert alle eerdere tradities en instituties te vervangen met het doel om alle aspecten van die samenleving onder controle te brengen van die ideologie.” Het verschil met een autoritaire staat of dictatuur is dat een totalitaire samenleving haar burgers wil transformeren tot mensen die denken volgens de norm van haar ideologie. Daartoe wordt geschiedenis herschreven en worden begrippen aangepast.

Steeds langer wordt, in het Westen en in Nederland, de lijst van uitingen die tot grote opwinding leiden in de publieke opinie, de pers en het parlement. Dat is onmiskenbaar. Die opwinding kan leiden tot reputatieschade of het einde van de carrière van betrokkenen. Stigma’s als racist, seksist of homofoob zijn libertijnse varianten van de banvloek.

Voorbeelden

De ”Human Rights Campaign”, de invloedrijkste lgbtq-organisatie in de VS, roept in haar ”Blueprint for Positive Change” president Biden op om aan het christelijk onderwijs de accreditaties te ontnemen, waardoor diploma’s van christelijke instellingen niet meer zouden worden erkend. En wat te denken van censuur door de ”Big Tech” (Facebook, Twitter, Google) rond Bijbelse uitingen over (trans)gender, schepping en dergelijke?

Laurens van der Tang schreef over het nieuwe kolonialisme, dat gedreven wordt door genderideologie en klimaatverandering en onder meer Afrika wil bevrijden van zijn traditionele opvattingen over het gezin (RD 21-11). En terecht signaleerde dr. M. de Blois dat de wil van de meerderheid de bestaande grondrechten onder druk zet, terwijl deze in onze huidige rechtsstaat juist bedoeld zijn om minderheden en opvattingen te beschermen (RD 18-11).

Overigens is het voornemen van minister van Engelshoven om diversiteitsofficieren in te zetten in het hoger onderwijs, in het kader van het ”Nationaal actieplan diversiteit en inclusie in het hoger onderwijs en onderzoek”, door de Tweede Kamer bij motie afgewezen. Niettemin heeft de voorzitter van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) deze motie „verbijsterend” genoemd en aangekondigd: „Maar we gaan natuurlijk verder met dit actieplan.”

Verstikkende controle

Dreher vraagt aandacht voor deze ontwikkelingen vanuit het perspectief van mensen die onder communistische regimes leefden. Zijn boek bevat getuigenissen en ervaringen van christenen. Dezen signaleren overeenkomsten tussen de culturele en politieke sfeer in het Westen en de verstikkende controle die ze ontvlucht zijn. Veelzeggend is ook dat sommigen van hen anoniem willen blijven uit angst voor repercussies door bijvoorbeeld een werkgever. De boektitel, ”Live not by Lies”, is ontleend aan een citaat uit het manifest (1974) van de Russische schrijver en dissident Aleksandr Solzjenitsyn. Deze roept hierin op om niet mee te doen met de leugen maar in waarheid te leven.

Dreher schetst waardoor het communisme is ontstaan. Hij tekent hoe bepaalde randvoorwaarden hiervan nu te duiden zijn als bevorderlijk voor het zachte totalitarisme: versplintering van de samenleving, sociale isolering van het individu, loyaliteit belangrijker achten dan expertise. De globalisering, de invloed van multinationals en sociale media en de bereidheid van consumenten om voor hun gemak allerlei gegevens beschikbaar te stellen, maken een selectieve informatievoorziening en toezicht mogelijk die het individu steeds meer beïnvloeden. Dreher constateert dat in het Westen alleen de politieke wil en aanpassing van de constitutionele en juridische randvoorwaarden nog nodig zijn om deze beïnvloeding vrij spel te geven.

Verlichting

Hoe om te gaan met deze ontwikkelingen? Dreher baseert zijn antwoord op deze vraag op ervaringen van christenen uit het Oostblok: Vertel de waarheid maar ken ook tijd en wijze, bijvoorbeeld door te zwijgen. Hij pleit voor het doorgeven van de geschiedenis en de herinneringen aan toekomstige generaties; onderwijs is hierbij van groot belang. De wezenlijke rol van het gezin als vormende eenheid, dienstbaarheid aan kerk en wereld en onderlinge solidariteit vallen eveneens flink op in de diverse getuigenissen. En is er sprake van onrecht, opoffering en vervolging (Dreher citeert Richard Wurmbrand): alleen het ware geloof kan deze doorstaan en ook wonderlijk overwinnen uit genade.

Het denken vanuit de Verlichting en het vooruitgangsgeloof tasten het morele kapitaal van het cultuurchristendom aan. Principes die rekenen met het Godsbestaan zijn vervangen door de eendimensionale verering van het autonome zelf. Burgers, werknemers en scholen die de libertijns ingevulde waarden inclusie, sociale gerechtigheid, gender, diversiteit en dergelijke niet accepteren, liggen onder vuur.

Hoe gezinnen en kerken hierop moeten reageren, kunnen ze leren van christenen uit het Oostblok.

De auteur is toezichthouder en ouderling in de Gereformeerde Gemeenten en was werkzaam bij de overheid en in het bedrijfsleven.