Oudejaarsavond 1999: een nieuw millennium staat voor de deur. Anne Applebaum heeft met haar man Radek Sikorski in hun nieuwe huis in Polen een feest georganiseerd om samen de jaarwisseling te beleven. De hele elite van het land is daar zo’n beetje vertegenwoordigd. Polen is nog optimistisch. De toekomst ligt in Europa en de westerse democratie, zo beschrijft Applebaum de sfeer van die nacht in ”De schemering van de democratie”. Inmiddels is alles anders. Voor een deel van die ‘vrienden’ loopt ze nu een straatje om. Velen willen haar ook niet meer kennen.

Applebaum (1964) is Amerikaanse, die als historicus onder meer beroemd werd met haar boek ”Goelag”. Ze is getrouwd met de Poolse politicus en oud-minister Radek Sikorski. Ze is altijd actief geweest in (gematigd) conservatieve kringen, zowel in de Verenigde Staten als in Groot-Brittannië. Door de jaren heen is ze echter vervreemd van veel oude bondgenoten. Reden: die willen de wereld afbreken en weer opbouwen volgens een bepaald beeld van het verleden.

Applebaum dacht altijd dat een gewone conservatief geen hekel heeft aan de huidige wereld. Hij wantrouwt alleen abrupte verandering; verbetering gaat immers geleidelijk. Revolutie botst met zijn instinct. Juist daarom wantrouwt ze Donald Trump. Dat is geen conservatief, maar een radicalist. Hij wilde een nieuw Amerika – en wel onmiddellijk. Iedereen die dat tegenhield, was een verrader van het grootse land dat hij zijn kiezers beloofde. Daarom kregen congresleden, rechters en journalisten allemaal de mantel uitgeveegd.

Maar Trump is niet de enige. Applebaum ziet hetzelfde revolutionaire ongeduld bij de Poolse PiS-leider Jaroslav Kaczynski en de Hongaarse premier Viktor Orban. Zij zijn diepgelovig, maar „minachten de christendemocratie”, zegt de auteur. „Het nieuwe rechts wil het bestaande helemaal niet bewaren of in stand houden.” Het wil precies wat Pim Fortuyn zei toen hij de gemeenteraadsverkiezingen in Rotterdam had gewonnen: de stad afbreken en in drie dagen weer opbouwen. Het bestaande deugt niet; het wiel moet opnieuw worden uitgevonden. „Ze doen allemaal hun best hun land te herdefiniëren, om sociale contracten te herschrijven en, soms, om de regels van de democratie aan te passen zodat ze nooit de macht kwijt kunnen raken.”

Vergelijkingen van Trump met Kaczynski en Orban zijn niet vreemd. Applebaum voegt hier de Britse premier Boris Johnson aan toe. Hem staat een romantisch Engeland voor ogen dat zelfstandig zijn wetten maakt. De brexit is bedoeld om dit verleden te herstellen.

Geschrokken

Applebaum is geschrokken van haar vroegere vrienden. Het zijn in haar ogen geen conservatieven. Integendeel, het zijn bolsjewieken, verwijzend naar de Russische revolutionairen.

Op zich is natuurlijk eerder beschreven dat niet alleen conservatieven zich rechts noemen. Trumps voorganger George W. Bush omringde zich met neo-conservatieven. Ook zij waren niet zozeer uit op het besturen van de wereld, maar wilden die opnieuw uitvinden. Dit is niet ongevaarlijk, zegt Applebaum. Pandemieën hebben de hele geschiedenis door geleid tot „uitbreiding van de macht van de staat.” Corona is geen uitzondering. Als mensen bang zijn voor de dood, accepteren ze alles wat hen kan redden.

Toch roept het boek ook vragen op. Voor Applebaum is het een feit dat Polen en Hongarije zijn ontspoord, maar ze legt dit verder niet uit. Mensen uit die landen zelf zullen zeggen dat zij desinformatie verspreidt. Daarom blijft de vraag wat er nu werkelijk in die landen aan de hand is. Tegelijk is het de vraag of aansluiting bij de EU voor die landen ook niet een vorm van „heruitvinding” is. Vrijwel niemand in die landen wist zich nog een tijd van nationale vrijheid te herinneren. Voor een echte conservatief is dit toch allemaal wat snel gegaan.

Het is begrijpelijk dat Applebaum, vanuit haar conservatieve teleurstelling, zich richt op de rechtse revolutie. Maar ook links is goed in het heruitvinden van de instituties in de samenleving. Eeuwenlang werden huwelijk en gezin gezien als noodzakelijke hoekstenen van de samenleving. Het verdedigen daarvan wordt vandaag in politiek en media niet meer als gepast ervaren, tenzij aangepast aan de nieuwe orde van de regenboogtijd.

En bij het afscheid van Trump klinkt ook veelal de verzuchting dat de rechters die hij heeft benoemd blijven zitten. Maar is dit iets anders dan het zaaien van wantrouwen over de rechtsstaat? Een conservatieve magistraat is immers evenmin een „zogenaamde rechter” (Trump) als zijn progressieve collega.

Het sterke van dit boek is niettemin dat het aantoont dat democratie en rechtsstaat geen gegarandeerde toekomst hebben. Misschien is de avond inderdaad dichtbij en is „de schemering van de democratie” ingetreden. Een gewaarschuwd man telt voor twee.

Boekgegevens

De schemering van de democratie. Over de verlokkingen van een autoritair systeem, Anne Applebaum; uitg. Ambo Anthos; 216 blz.; € 18,99