Videobelprogramma Zoom, een dinsdagavond in december. Bijna veertig mensen –het merendeel doof of slechthorend– zitten te wachten tot de bijeenkomst begint. Camera’s aan, want dit is de digitale versie van een zogenaamde huiskamerbijeenkomst. Het onderwerp is de volle aandacht waard: het zal gaan over het cochleair implantaat (CI), een apparaat dat ervoor kan zorgen dat dove mensen weer wat kunnen horen.

Zodra organisator Henk gaat praten, verschijnt er onder in het Zoombeeld een balkje. ”Welkom allemaal”. De woorden die Henk uitspreekt, komen een fractie van een seconde later in het venster te staan. Schrijftolk Davy de Bruijn is druk aan het typen. Door het kleine schermpje kun je haar handen niet zien, maar gezien de vaart waarmee de woorden op het scherm verschijnen, gaan haar vingers razendsnel.

Eerder die dag heeft De Bruijn uitgelegd hoe schrijftolken precies werkt. Want het ziet er misschien simpel uit, maar het is topsport. „Ik zit in een hyperfocus.” Om zo snel te kunnen typen, maakt De Bruijn gebruik van het speciale Velotypetoetsenbord. Op dit toetsenbord typt ze niet karakter voor karakter, maar kan ze door meerdere toetsen tegelijk in te drukken hele lettergrepen of woorden vormen. Door snel combinaties te maken, is het mogelijk om het spreektempo bij te houden.

De Vlaardingse zzp’er kwam dankzij haar zus op het idee om de tweejarige hbo-opleiding tot schrijftolk te gaan volgen. „Zij is gebarentolk. Ik was op zoek naar werk dat goed bij me past en waarin ik zelfstandig ben. Het leek me interessant en boeiend.”

Schrijftolken zijn nog best onbekend, ziet De Bruijn, die inmiddels zelf lesgeeft aan de Hogeschool Utrecht. In tegenstelling tot de gebarentolk, die vaak zichtbaar aanwezig is, werkt een schrijftolk meer op de achtergrond. Dat terwijl mensen al bij 35 decibel gehoorverlies (matige slechthorendheid) in aanmerking komen voor een tolk. In het onderwijs worden de gemaakte kosten 100 procent vergoed; in de privé­situatie kunnen mensen dertig uur per jaar gratis gebruikmaken van een schrijftolk.

De Bruijn kwam voor coronatijd dankzij haar werk op de meest uiteenlopende plekken: ziekenhuizen, congressen, vergaderingen, begrafenissen, bruiloften, verjaardagen. „Overal waar communicatie is.”

Draadloos

Dat het tolken draadloos en vrijwel gelijktijdig kan, hebben de schrijftolken te danken aan Sander Pasveer. Hij heeft een achtergrond in de elektronica en houdt zich daarnaast graag bezig met het maken van software. Acht jaar geleden ontwikkelde hij samen met collega-ICT’er Wim Gerbecks de Velotype. Daarna volgde al snel het programma Text on Top (TOP).

Pasveer: „Ik zag schrijftolken klungelen met hun apparatuur. De slechthorende moest altijd naast hen zitten om de tekst te kunnen lezen.” „Als ik bijvoorbeeld tolkte bij een congres, had ik een losse beamer waar ik mijn computer aan moest koppelen”, vult De Bruijn aan. „Daarop verscheen de getolkte tekst.” Resultaat van dit alles: een extra scherm en beamer, een schrijftolk die daar dichtbij zit, en vooral veel snoeren op het podium.

Dat moet anders kunnen, dacht Pasveer. De crux van TOP is dat het draadloos is en er geen software geïnstalleerd hoeft te worden. De tekst wordt via stickjes doorgestuurd. Eén stickje gaat in de laptop van de schrijftolk, het andere gaat in het scherm van de ontvanger. Dat kan de tolkgebruiker zijn, maar ook het beamerscherm waarop de presentatie plaatsvindt. De tekst verschijnt gewoon boven de powerpoint, in een aparte balk. Op die manier zijn de lastige snoeren weg en kan de tolk zelf kiezen waar hij gaat zitten.

Door corona kreeg TOP er een broertje bij. Daarvoor sloegen Pasveer en De Bruijn de handen ineen. De Bruijn zocht naar een systeem waarbij ze vanuit huis kan tolken maar de tekst wel direct op de computer of tablet van de gebruikers verschijnt. Dat resulteert in Text on Tap (TAP). De schrijftolk typt de tekst op haar eigen scherm, waarna deze naar een onlineplatform wordt gestuurd. Van daaruit komt de tekst terecht bij de mensen die deze willen lezen, via een linkje dat de schrijftolk van tevoren heeft aangemaakt. Mensen kunnen de tekst lezen in hun webbrowser of weergeven als echte ondertitels.

Het nieuwe concept slaat aan bij schrijftolken. „Ik schat in dat er in totaal rond de 150 tolken mee werken”, zegt Pasveer. „Niet alleen in Nederland, maar ook in Noorwegen, Zweden en Finland.”

Kerken

De ontwikkelingen in spraakherkenningssoftware staan ondertussen niet stil. Vormt een product als Speaksee (zie ”Op zoek naar gelijkwaardigheid”) een bedreiging voor TOP en TAP? „Nee”, zeggen beiden resoluut. Volgens Pasveer hoeven er maar een paar woorden weg te vallen en er is niks meer van een zin te maken. Schrijftolken moeten op hun eindexamen 99 procent accuratesse laten zien. De Bruijn denkt daarnaast dat het met name op verjaardagen lastig is om met spraakherkenningssoftware te werken. „Daar is veel ruis. Mensen praten door elkaar, kinderen rennen gillend voorbij. Het is voor een microfoon lastig om de woorden dan goed op te vangen. Een schrijftolk kan in zo’n situatie onderscheid maken tussen stemmen en geluiden, en deze weergeven in tekst.”

Een schrijftolk doet namelijk meer dan alleen zo snel mogelijk het gesprokene overtypen. De Bruijn geeft aan welke spreker er aan het woord is, vat samen en maakt er een leesbaar geheel van. Ook kan een tolk ingrijpen in een vergadering. „Dat doen we regelmatig, zeker als het team vooral uit vrouwen bestaat”, lacht ze. „Dan wordt er veel door elkaar gekletst.”

Bovendien neemt de vraag naar TAP in deze tijd alleen maar toe. Ook vanuit kerken is er interesse in het programma, geeft Pasveer aan. Elke zondag zijn er drie schrijftolken actief via TAP. De Bruijn is een van hen. Ze tolkt de kerkdiensten voor een 95-jarige vrouw, nu al vijf jaar lang. Eerst was ze er als schrijftolk bij in de kerk, nu volgt ze thuis de livestream. De Bruijn, die op een christelijke basisschool zat maar verder geen kennis had van het christelijke jargon, vond het aan het begin lastig om de Bijbelse begrippen over te dragen. „Ik heb me er goed in verdiept en de verschillende Bijbelboeken en belangrijkste Bijbelse namen op een rij gezet. Ook vraag ik altijd of de gemeente het draaiboek van die zondag wil toesturen. Dan kan ik de liederen vast opzoeken en voorprogrammeren.”

Vaak werkt een schrijftolk alleen. In onlinebijeenkomsten is het handig om met z’n tweeën te zijn. Een van de schrijftolken kan deelnemers helpen met de techniek. Nog een voordeel aan met z’n tweeën zijn: als de één een woord niet helemaal heeft verstaan, kan de ander dit vaak aanvullen. De Bruijns collega Emma de Esch heeft de naam van een leverancier even niet opgepikt. In de tekstbalk verschijnt „(?)” achter een woord, codetaal voor „ik heb het niet goed verstaan.” Hulpzoekend kijkt De Esch naar De Bruijn. Die seint snel de goede term. Probleem opgelost. De deelnemers hebben er niets van gemerkt.

Dit is het eerste deel in een tweeluik over mensen met een gehoorbeperking. Deel 2 verschijnt op 12 januari.

Podcast

Terwijl Hazelebach en het team van SpeakSee –in de loop van de jaren gegroeid tot tien man– nog druk bezig zijn om het product klaar te maken voor het grote publiek, komt er door de coronacrisis onverwachts nog een idee bij hem op. „Mijn vader is thuis gaan werken. Ik zag dat hij digitale vergaderingen nog lastiger kon volgen. Iemands spraak aflezen op scherm is moeilijk.” Hazelebach ontwikkelt daarop een digitaal hulpmiddel dat op de computer afgespeelde audio omzet naar tekst: AutoCaption.

Tijdens het volgen van een digitale vergadering, het bekijken van een video op YouTube of bijvoorbeeld het beluisteren van een podcast kan de AutoCaption de tekst in beeld brengen. Die verschijnt dan in een speciale, verplaatsbare balk op het computerscherm.

Een proef op de som wijst uit dat het programma woorden aardig kan oppikken. Wel duurt het wat lang voordat de AutoCaption de spraak opvangt en er tekst van maakt. Bovendien zitten er geregeld fouten in. „Laten we samen bidden en danken” wordt „Laten we samen bidden in het donker”; „Veel zegen” verschijnt in beeld als „Speel 7.” Ook met een lastige naam als „Taghi” –in het NOS-journaal– heeft de software moeite. Het programma verbetert zichzelf wel.

Hazelebach geeft aan dat deze problemen met een goede internetverbinding opgelost kunnen worden. Dove en slechthorende testers koppelen terug dat ze dankzij het programma in staat zijn om te videobellen of een onlinevergadering kunnen volgen. Dat de accuratesse nog geen 100 procent is, hoeft voor een dove persoon niet altijd problematisch te zijn. „Als iets verkeerd vertaald wordt, kan de dove of slechthorende daar vaak zelf nog een zin van maken door naar de context te kijken.” Hij verwacht dat de kwaliteit alleen maar beter wordt, naarmate de software meer gebruikt wordt. Op dit moment zit het product nog in de testfase en gebruiken dertig tot vijftig mensen het dagelijks in Nederland. Een van hen is Hazelebachs vader.

Koffieautomaat

De jonge ondernemer ziet zijn ontwerp vooral als een aanvulling op de al bestaande tolkvoorziening. „Het grote voordeel is dat je SpeakSee altijd met je mee kunt nemen. Dus ook bij een ad-hoc­gesprekje bij de koffieautomaat. Een tolk moet je boeken. Dat hindert iemand met een gehoor­beperking in spontane gesprekken. Je kunt niet alles plannen.”

Op dit moment is Hazelebach druk bezig om ervoor te zorgen dat zijn product vergoed wordt, voordat het in de loop van 2021 op de markt verschijnt. Voor particulieren is de aanschafprijs van de set microfoons –ruim 2000 euro– te hoog. Daarom richt hij zich nu vooral op bedrijven. „We hopen het in de toekomst voor alle mensen met een beperking toegankelijk te maken.”