Het Marktgebouw in Ederveen lijkt hem wel een aardig decor voor de foto bij dit artikel. „Een lokaal initiatief van pluimveehouders die gezamenlijk een plek creëerden voor de handel in eieren. Het werd een groot succes”, vertelt Peter van Beek. „Met Barneveld en Scherpenzeel behoorde Ederveen jarenlang tot de drie eiermarkten met de grootste aanvoer. Het topjaar was 1964 met 58 miljoen eieren. Het zegt iets over de Ederveners dat ze dat in zo’n klein dorp voor elkaar kregen.”

Doordat eieren steeds meer rechtstreeks aan opkopers werden verkocht, stopte de eiermarkt in 1988. „Het Marktgebouw is nu een sociaal-maatschappelijk middelpunt van Ederveen, dat voor allerlei activiteiten wordt gebruikt. Als gemeentelijk monument hoort het bij het hart van het dorp. Ederveners zijn er trots op.” Dat typeert Ederveen en de Veluwe, vindt Van Beek. „Je loopt er niet mee te koop, maar je bent wel fier op je identiteit.”

Een foto in het Lunterse Buurtbosch was ook een optie geweest. „Een particulier idee van een notaris, die zo de voormalige buurtgronden behield voor de inwoners van Lunteren. De kale hei- en zandvlakten werden vanaf 1889 volgeplant met bomen – een werkverschaffingsproject voor plaatselijke arbeiders. Dankzij dat wandelbos kwamen er in Lunteren recreatie- en herstellingsoorden. Die notaris Van den Ham heeft meer goeds voor het dorp gedaan. Zo richtte hij een tuinbouwvereniging op, die diverse fruitrassen opleverde. Menigeen kent de notarisappel, die komt uit Lunteren.”

Van den Ham is een van de personen die –in de bewoordingen van Van Beek– een onderwerp introduceren in ”Verhaal van Ede”. Over de historie van Ede en alle dorpen in de gemeente Ede zijn al talloze boeken en artikelen geschreven. Van Beek, van 2002 tot 2018 gemeentearchivaris en ook nu bij de gemeente Ede werkzaam, voegt aan die stapel een lijvig boekwerk toe. Daar is volgens hem nog wel plaats voor. „Al die publicaties gaan over een beperkte periode, een gebeurtenis, een persoon, een specifiek onderwerp of een enkel dorp. ”Verhaal van Ede” wil vooral de rode draad door de geschiedenis van de hele gemeente laten zien. De laatste keer dat zo’n boek verscheen, ”Geschiedenis van Ede” van de Vereniging Oud Ede, was vlak voor de Tweede Wereldoorlog. En daarin werd de historie vooral bezien vanuit de instituties. Ik ben meer gespitst op de verhalen van mensen.”

Canon

Het idee voor het boek ontstond ruim tien jaar geleden, na de presentatie van de zogenaamde landelijke canon van de geschiedenis van Nederland met vijftig vensters. „Veel steden en dorpen vonden dat ze niet achter konden blijven en maakten een lokale vertaalslag met eveneens vijftig vensters. Ze vergaten het belangrijkste doel van de canon: een goede invulling aan het geschiedenisonderwijs geven. De gemeente Ede heeft daarom niet zo’n lijst met vijftig vensters. Hunebedden, Erasmus of Hugo de Groot, daar is niks Edes aan.”

De gemeente Ede liet het oordeel over aan een groep deskundigen. Van Beek: „Zij concludeerden dat van ruim twintig vensters op de landelijke geschiedenis in onze gemeente mooie voorbeelden te noemen waren, waarvan voldoende informatie aanwezig was door archeologisch onderzoek of bronnenonderzoek, om het geschiedenisonderwijs voor de Edese jongeren nog dichterbij te brengen en vaak zelfs tastbaar en beleefbaar te maken.”

Er werden lesbrieven voor het onderwijs geschreven en historische verenigingen en lokale erfgoedmusea haakten daarop in met tentoonstellingen. Burgemeester en wethouders gaven daarnaast Van Beek de opdracht voor ”Verhaal van Ede”.

Pareltjes

De hoofdstukken hebben drie verhaallagen. Een historische persoon leidt het onderwerp in en vertelt daarbij kort zijn eigen levensverhaal. Vervolgens geeft Van Beek chronologisch of thematisch een historisch overzicht. Kenmerkende en frappante aspecten worden daarna gedetailleerder uitgelicht. „Dat zijn dan de pareltjes die mij opvielen. Dat is echt mijn keuze, dat hadden net zo goed andere kunnen zijn. Al speelde wel mee of er voldoende beeldmateriaal beschikbaar was. Bij elkaar bevat het boek bijna duizend illustraties.”

Trui uit Harskamp

De introducties heeft Van Beek lang niet altijd door de bekendste historische personen laten ‘verzorgen’. „Het hoofdstuk over politiek en bestuur moest natuurlijk door een burgemeester worden ingeleid. Burgemeesters staan altijd vooraan. Ik koos voor de langstzittende: jonkheer Anton Willem van Borssele, burgemeester van 1860 tot 1896, 36 jaar lang. En het hoofdstuk over religie begint met ds. J. P. Paauwe, die predikant in Bennekom was.”

Vaker koos Van Beek voor minder bekende inwoners. „Kaatje Braafhart introduceert de gezondheidszorg. Zij was tientallen jaren vroedvrouw in Ede, eind negentiende eeuw, begin twintigste eeuw, en daarmee een centrale figuur die midden in de maatschappij van die dagen stond. Trui uit Harskamp opent het hoofdstuk over het onderwijs. Zij gaf de jeugd in haar dorp thuis les omdat de gemeente er geen school wilde oprichten. Ze begon met het vertellen van verhalen uit de Bijbel, de meisjes kregen breiles, maar ze leerde de kinderen ook lezen, schrijven en rekenen. Kaatje en Trui, wie kent hen nog? In de Edese geschiedenis waren ze ongelooflijk belangrijk.”

Militairen

Tot aan het einde van de negentiende eeuw was de gemeente Ede vooral een agrarische gemeenschap. Ede was niet veel groter dan Lunteren of Bennekom. Door de komst begin vorige eeuw van vele militairen en kunstzijdefabriek ENKA veranderde dat. Het kleine boerendorp Ede werd een stad van ruim 75.000 inwoners. In ”Verhaal van Ede” is te lezen hoe zich dat ontwikkelde. „Het had met de infrastructuur te maken”, aldus de oud-archivaris. „Met een spoorlijn en een rijksweg langs Ede. Maar ook met ondernemers die kansen zagen en met burgemeesters van behoorlijke statuur.”

Voor de dorpen heeft Van Beek evenzeer oog. „Lunteren en Bennekom hebben zich meer geprofileerd als plaatsen waar groen en gezond belangrijk waren. Lunteren had het Lunterse Buurtbosch en de herstellingsoorden, in Bennekom waren veel pensions. Ook Otterlo ging veel toeristen trekken. Harskamp kon groeien door de aanwezigheid van de legerplaats. Ondernemerszin is kenmerkend voor dorpen als Wekerom en Ederveen.”

Van Beek hoopt dat ”Verhaal van Ede” de interesse in de Edese historie nog meer aanwakkert. „Belangstelling is er zeker. De gemeente telt vier historische verenigingen, in Ede, Bennekom, Lunteren en Ederveen, en de vijfde is in oprichting, voor Wekerom, Otterlo en Harskamp. Die hebben in de loop der jaren veel gepubliceerd. Maar er valt nog meer te onderzoeken en te schrijven. Hoe dik ”Verhaal van Ede” ook is, veel wordt maar kort aangestipt. Wellicht zet het aan tot nieuwe studies en publicaties. Maar dat is dan weer de wens van de archivaris in mij.”

Boekgegevens

Verhaal van Ede, Peter van Beek; uitg. gemeente Ede; 688 blz.; € 34,95