Door de confrontatie tussen het kabinet en de sociale partners is er weinig kritische aandacht geweest voor andere ontwikkelingen die het kabinet voorstaat. Vanwege de bezuinigingspolitiek en de beoogde hervormingen wil het kabinet de burgers meer verantwoordelijkheid laten dragen.

Met het oog op de overdracht van waarden en normen wordt veel aandacht gevraagd voor gemeenschappen, waaronder het gezin. Maar lukt dat wel als het kabinet geen eind maakt aan het onkritisch volgen of zelfs bevorderen van het individualiseringsproces in onze samenleving? Van die trend gaat een averechts effect uit op herstel van verantwoordelijkheden en op de overdracht van waarden en normen.

Ook blijven de gevolgen van de individualisering als een loden last op de publieke financiën drukken. Dat is een paradox die blijkbaar velen ontgaat. En toch zal daarover gediscussieerd moeten worden.

Liberalisering
Wat is er met dat individualiseringsproces mis en daarmee met de verantwoordelijkheid die het kabinet van de burger eist? In de individualisering gaat men uit van het individu als kleinste bouwsteen van de maatschappij. Zo gezien is dat zeer passend in een liberale visie. Het individu met zijn zelfbeschikkingsrecht isoleren van de sociale samenhang waarin die burger functioneert, sanctioneert allerlei maatschappijontwrichtende ontwikkelingen.

Voor de verdedigers van het individualiseringsproces zijn huwelijk en gezin bijvoorbeeld alternatieven voor andere meer of minder permanente relaties. Elk individu construeert of schept zijn eigen manier van samenleven. Daarom verdwijnt in onze maatschappij meer en meer het huwelijk als rechtsinstituut. Men neemt de rechtsgevolgen van verbrekingen van huwelijken minder ernstig. Het levensonderhoud van vele gescheiden partners en van de kinderen betekent inmiddels een enorme belasting van de publieke kas.

Mede door vooral het individualiseringsbeleid en de ontbinding van vele gezinnen hebben we in ons land -wat bevestigd wordt door onderzoeken- met een groot jeugdprobleem te maken in verslaving, terreur en criminaliteit. De financiële lasten daarvan komen eveneens voor een groot deel op de schouders van de overheid terecht.

Atomisering
Ook andere maatschappelijke ontwikkelingen vormen een bedreiging van de gemeenschapszin, zoals flexibilisering van arbeidsverhoudingen, scheiding van wonen en werken, fragmentatie door schaalvergroting en mobiliteit. Sommige zaken daarvan zijn niet gemakkelijk of helemaal niet terug te draaien. Maar de tendens ervan wordt versterkt door de heersende gerichtheid op de individuele zin en beleving. Vooral markt, media en informatietechnologie leveren aan deze atomisering van de maatschappij hun bijdrage.

In dit klimaat individuen verantwoordelijkheden toekennen, betekent dat die steeds beter voor zichzelf gaan zorgen en steeds minder aandacht hebben voor de gemeenschap. Duidelijke illustraties daarvan zijn de sociale uitsluiting van 10 procent van de Nederlanders -volgens een recent onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau- en de wantoestanden en fraudezaken die de laatste jaren bij multinationals en overheids- en onderwijsinstellingen aan het licht zijn getreden. Zij maken duidelijk hoezeer verantwoordelijkheid voor de gemeenschap aan het verdwijnen is. Individualisering en gemeenschapszin gaan niet samen.

Herstel
Als de overheid meer sociale verantwoordelijkheid van de burgers vraagt, moet ze de voorwaarden daartoe ook bieden. Gezonde huwelijken en gezinnen als belangrijke bouwstenen moeten gezien worden als van levensbelang. Het gezin als de meest fundamentele eenheid van de maatschappij verdient blijvende aandacht in handhaving en versterking van haar bijzondere positie. Binnen het gezin heeft overdracht van waarden en normen plaats. Juist in het gezinsleven kan de kinderen socialiteit worden bijgebracht. Gezinnen vormen de beste garantie om jeugdproblemen te voorkomen.

Het gezin is de grondvoorwaarde voor gemeenschapsvorming en opvoeding tot gemeenschappelijke verantwoordelijkheid. En opvoeden kost veel tijd. Als daar weer meer aandacht voor komt, wordt ook de verantwoordelijkheid waarop het kabinet steeds een beroep doet, niet langer gezien als zelfredzaamheid, maar meer als verantwoordelijkheid voor elkaar, voor het samenleven van mensen en wordt een begin gemaakt met versterking van solidariteit en met de vermindering van groeiende kille eenzaamheid en van alle nare gevolgen van dien.

Recent stond in NRC Handelsblad een opvallend artikel onder de titel: ”Stop de echtscheidingscultuur”. In dat artikel wordt ook de overheid aangesproken. Ik citeer: „Waarom beschermt de overheid niet het gezin, de rechten en belangen van het kind, gelet op de onthutsende onderzoekscijfers over scheiding? Waarom geen spotje van Postbus 51 over de negatieve gevolgen van scheiding vóór de kinderen of over de vraag: ”hoe verbeter ik mijn relatie” in plaats van: ”hoe vraag ik een echtscheiding aan?””

Versterking en bescherming van het gezin is temeer nodig omdat het gezin veel kleiner is dan vroeger. En, zou je zeggen, naast de problematiek van de vergrijzing hebben we ook met een verjongingsproblematiek te maken. Er zouden vanwege de scheve demografische opbouw van de bevolking binnen jonge gezinnen eerder en zelfs meer kinderen geboren moeten worden. Jonge gezinnen moeten daarom -ook financieel- in plaats van extra te worden belast, extra worden gesteund. Terecht mag dan ook van de oudere generatie gevraagd worden langer te werken.

Bedreiging zorg
Er is nog een ander zorgwekkend gevolg van de individualisering in de zin van zelfredzaamheid: de zorgcapaciteit in de samenleving wordt vernietigd. Zelfredzaamheid voorstaan en zorgzaamheid wensen kunnen onmogelijk samengaan. Vele zwakkeren kunnen vanwege de individualisering van de maatschappij niet meer terugvallen op voldoende zorg van vrijwilligers en zijn daarom op professionele zorgverleners aangewezen. Omdat de overheid op thuiszorg bezuinigt of de liberale marktwerking, die goed is indien er alleen maar sterke partijen zijn, op de zorg los wil laten, kunnen de kwetsbaren zich steeds minder staande houden. Ook hier is een andere benadering nodig. Eenzamen en kwetsbaren moeten zich niet bedreigd voelen, maar juist meer beschermd. Gezonde mensen zullen via een no-claimkorting voor de ziektekosten straks niet worden beloond, omdat zonder hun toedoen hen geen ziekte is overkomen.

De noodzaak om meer aandacht aan gemeenschapszin te geven wordt ook duidelijk in de eenzijdige inrichting van onderwijs en zorg. Ze zijn grootschalig georganiseerd aan de hand van uitwendige criteria als output, winst, rendement, effectiviteit en efficiëntie. Leerlingen en patiënten delen vaak in hetzelfde lot: ze zijn nummers, die gemakkelijk kunnen worden weggecijferd. Deze geest heeft, om de boel draaiende te houden, het bureaucratisch managerdom sterk bevorderd. Reorganisatie op reorganisatie bevestigt deze trend. Steeds minder aandacht krijgt de gemeenschap en de vorming daartoe. Inhoud van onderwijs en zorg verschralen op ontstellende wijze. Ontwikkelingen naar kleinschaligheid en gemeenschap moeten worden bevorderd.

CDA
Op dit punt aangekomen lijkt het me gewenst te onderstrepen dat velen teleurgesteld zijn inzake de inbreng van het CDA in het kabinetsbeleid. Waarom horen we het CDA zo weinig positie kiezen tegen het liberale klimaat van het huidige kabinet? Dat is temeer bevreemdend omdat het CDA in zijn visie op de verhouding overheid en maatschappij wel een goed verhaal in zijn principiële bagage heeft. Verantwoordelijkheden moeten volgens het CDA aan maatschappelijke gemeenschappen en verbanden worden toegekend.

Het spreken over de verantwoordelijkheid van de burger in het huidige beleid is daar echter niet op gericht. Sociale rechtvaardigheid en gezonde maatschappelijke verhoudingen zouden in de hervormingen duidelijk te herkennen moeten zijn.

Het zou overduidelijk moeten worden dat op allerlei beleidsterreinen de invloed van de individualisering wordt teruggedrongen en de gezonde grondslagen van de samenleving worden versterkt. We hebben dringend herstel van gemeenschap nodig. Het gezin, de zorg, het onderwijs en de samenleving als geheel, de overheid incluis, zullen er wel bij varen.

voetnoot (u17(De auteur is fractievoorzitter van de ChristenUnie in de Eerste Kamer.