Zijn excuses voldoende? Die vraag kwam op na de verontschuldiging van premier Rutte tijdens de Nationale Holocaustherdenking in Amsterdam, 75 jaar na de bevrijding van het concentratiekamp Auschwitz, op 27 januari 1945. „Nu de laatste overlevenden nog onder ons zijn, bied ik vandaag namens de regering excuses aan voor het overheidshandelen van toen. Dat doe ik in het besef dat geen woord zoiets groots en gruwelijks als de Holocaust kan omvatten”, zei hij.

Drie dagen eerder sprak de Duitse president Steinmeier vergelijkbare woorden tijdens de holocaustherdenking in Yad Vashem in Jeruzalem: „Verdrietig buig ik het hoofd voor de verschrikkelijkste misdaad uit de geschiedenis, die door mijn landgenoten is aangericht.” Onmiddellijk na zijn toespraak werd hij omarmd door de Israëlische president Rivlin. De leider van het land van de daders omarmd door de president van het land van veel van de slachtoffers.

Vanuit de Joodse gemeenschap werd hier verschillend op gereageerd. Allereerst uitermate positief. Woorden van verontschuldiging doen iets, ze maken een weg open die dicht was. „Fantastisch, werkelijk gewoon fantastisch”, zo klonk de reactie van de voorzitter van het Nederlands Auschwitz Comité na de excuses van Rutte.

Laat, te laat, maar toch van grote betekenis, zo reageerde de algemeen secretaris van het Nederlands-Israëlitisch kerkgenootschap, Ruben Vis. Het leed wordt hiermee niet ongedaan gemaakt. De verontschuldiging betekent geen herstel, zo stelt Vis, het is een uiting van niet meer omkeerbaar gedrag. Maar er wordt wel een weg mee vrijgemaakt. Een weg van bekering, die leidt tot verandering en verzoening.

Veel reacties wezen op de noodzaak om excuses te verbinden met gerechtigheid vandaag: een stevig optreden tegen hedendaags antisemitisme en waar mogelijk voldoen aan herstelbetalingen. Mr. Liesbeth Zegveld vroeg zich af wat het Rutte kost om deze woorden uit te spreken en uit daarbij haar bedenkingen. Wordt er zonder financiële compensatie wel recht gedaan, wanneer op deze manier spijt wordt betuigd?

In de zojuist verschenen Apeldoornse Studie met als thema ”Vergeving” zie ik een aantal aspecten uit de gevoerde discussie over de waarde van excuses terugkomen. Excuses brengen geen vergeving. En het is duidelijk dat de Bijbel geen moment spreekt over vergeving zonder te wijzen op gerechtigheid. Maar excuses kunnen wel een weg vrijmaken en blokkades wegnemen.

Uit de positieve Joodse reacties blijkt hoezeer hier naar uitgekeken is. Tegelijk vraagt men terecht om een vervolg. De verhoudingen worden alleen hersteld als er metterdaad wordt gezocht naar gerechtigheid, door recht te zetten wat nog hersteld kan worden en op te komen tegen antisemitisch onrecht, ook al wordt met dit alles het aangedane leed niet weggenomen.

In de Apeldoornse studie wordt het thema vergeving besproken in het kader van de verhouding tussen God en mens. Het viel me op dat er ook op dat vlak overeenkomst is met wat van Joodse zijde werd ingebracht. Het is van diepe betekenis om te beseffen dat je op geen enkele manier kunt goedmaken wat er misging: dat is voor ons inderdaad onomkeerbaar. Herstelbetaling is van onze kant onmogelijk. Maar Paulus schrijft in Romeinen 3 dat God de rollen omdraaide. Hij betoonde zijn gerechtigheid door zelf een herstelbetaling te geven. Daarom is er niet alleen vergeving, maar ook volkomen gerechtigheid, als God onze misdaden wegneemt. Dat is de nieuwe werkelijkheid die God openbaarde in Jezus Christus, schrijft hij.

In het christelijk geloof betekent dat niet het einde van het verhaal. Wie weet van vergeving zal anderen kunnen vergeven, en wie weet van Gods gerechtigheid zal zelf gerechtigheid zoeken. Het lastige in de relatie met het Joodse volk is, dat zij daar vaak te weinig van hebben gezien, waardoor alles wat christenen hierover zeggen of schrijven als goedkoop of kwetsend kan worden ervaren. Dat moeten we dan ook maar gewoon aangeven, en onze excuses daarover blijven aanbieden. In de hoop dat hoe onomkeerbaar de brokken uit het verleden ook zijn, die erkenning wel een nieuwe weg kan openen. Een weg van bekering, die leidt tot verandering, verzoening en een echt gesprek, ook over de betekenis van vergeving.

Michael Mulder is universitair docent Nieuwe Testament en Judaica aan de Theologische Universiteit Apeldoorn. Hij schrijft dit artikel als lid van de gezamenlijke onderzoeksgroep BEST (Biblical Exegesis and Systematic Theology) van de Theologische Universiteiten in Apeldoorn en Kampen.