”Ridderschap in Holland. Portret van een adellijke elite in de late Middeleeuwen”
Auteur: Antheun Janse
Uitgeverij: Verloren, Hilversum, 2001
ISBN 90 6550 667 5
Pagina’s: 514
Prijs: € 30,-. Misschien kan het middeleeuwse Holland het beste in twee delen worden verdeeld: het platteland, waar de adel de scepter zwaaide over de landman; en de stad, waar de vroedschap zeggenschap had over de poorter. Stel dat er zoiets als een „Nederlandse beschaving” bestaat, heeft deze dan een adellijke of een burgerlijke wortel? Of beide, en komen ze samen in het poldermodel?

Zo ongeveer begint Antheun Janse zijn ”Ridderschap in Holland. Portret van een adellijke elite in de late middeleeuwen”. Ook toevallig: Janse behandelt de periode 1275 tot 1475, terwijl ik binnenkort in deze krant het boek van Hans Cools, ”Mannen met macht. Edellieden en de Moderne Staat in de Bourgondisch-Habsburgse landen (1475-1530)” bespreek, een studie die breder opgezet is en die begint waar Janse stopt. Maar Cools beperkt zich tot de aristocratische elite van de zeventien gewesten, terwijl Janse ook de modale en lagere adel erbij betrekt.

Janse schrijft dat in dit land met smart gewacht wordt op een systematisch onderzoek naar adel en ridderschap in de Middeleeuwen, en daar heeft hij gelijk in. De literatuur op dit punt is óf verouderd, óf heel verwarrend, óf heeft betrekking op een beperkt geografisch gebied. Heeft Janse zijn belofte van „een eerste aanzet tot een beter begrip van de adel” waargemaakt?

Als het gaat om structuur en classificatie, bezit van landgoederen en rechten, kastelen, plaats aan het hof, geweldpleging en strategieën om via huwelijken en erfenissen het bezit veilig te stellen wel. ”Ridderschap in Holland” heeft op definitieve wijze duidelijk gemaakt wat het verschil is en was tussen welgeborene en ridder. Het boek is de neerslag van jarenlange even erudiete als vertrouwelijke omgang met het middeleeuws bronnenmateriaal. Geen nuancering, of de auteur zorgt ervoor.

Daarbij gaat hij zo uitputtend te werk dat adellijke vrouwen, financiële aspecten en de rol in waterstaat onbehandeld moeten blijven, maar dat is minder erg. Jammer is wel dat het boek in 1475 eindigt, terwijl de late Middeleeuwen feitelijk doorlopen tot ongeveer het begin van de Opstand tegen Spanje. Jammer is ook dat het boek alleen maar over de Hollandse adel gaat. Maar tegenover een engere blik staat wel een grotere diepgang. Wel was ik benieuwd naar de strategische macht van de adel: nam die in een verstedelijkt gewest als Holland toe of af? En was het niet nadelig voor de positie van de ’autochtone’ adel dat de Bourgondiërs kwamen?

Wat heeft Janse ontdekt? Ik doe een greep. In alle eeuwen is de omvang van de adellijke groep ongeveer gelijkgebleven, namelijk zo’n honderd families. Interessant is dat het aantal ridders en de omvang van de militaire eenheden die edellieden vanwege hun leenverplichtingen moesten leveren op het slagveld, in de vijftiende eeuw afnam. Edellieden zochten liever hun heil als baljuw, dat wil zeggen dat ze belast waren met een stukje lokale rechtspraak. Door de instroom van buitenlandse edelen als die van Nassau raakte het goederenbezit ook wat meer versnipperd. Een geslacht als Egmond schoot ook buiten Holland wortel.

Wat afnam waren de riddertochten naar Oost-Europa, een soort wintersport met als doel de heidense Litouwers en anderen met het zwaard te bekeren. Ook de toernooien hadden hun beste tijd gehad. Bescheiden als de Hollandse adel in internationaal, Bourgondisch, opzicht was, zocht ze slechts naar inspraak via de Ridderschap, die samen met de steden in later tijd de Staten van Holland zouden vormen. Zo kon je zien dat de Middeleeuwen langzaam overgingen in een nieuwe zakelijkheid. De adellijke luister was er voorlopig niet minder om.