Nurkent is een klein plaatsje, van nog geen 1200 inwoners, midden in de verdorde steppen van Kazachstan. De grens met China ligt dichtbij. De bedoeling is dat het stadje in 2038 zo’n 100.000 inwoners telt.

De meesten van de huidige inwoners werken in de landhaven van Khorgos, waar grote kranen containers van Chinese treinen overladen op treinen die kunnen rijden op het Sovjetspoornet.

Rusland en Kazachstan kijken de laatste jaren met enig wantrouwen naar China en zijn groeiende economie en enorme bouwprojecten. Langzaam maar zeker bouwt China aan een gigantisch netwerk van sporen, snelwegen, zeeroutes en -havens. De regeringen in Moskou en Astana weten inmiddels ook wel dat ze van de groei van China best een graantje kunnen meepikken.

Kracht

Khorgos is een knooppunt van internationale spoorroutes. Twee van de drie gaan door Rusland. Momenteel gaat het echter op de route die niet door Rusland loopt, veel beter. Rusland loopt daardoor veel inkomsten mis. Dat is het effect van de economische sancties tussen Rusland en Europa.

De Chinezen zijn niet gek. Net als in de antieke tijden zit de kracht van de Zijderoute nog altijd in zijn veelzijdigheid, zegt Forbes-medewerker Wade Shepard: „Dit netwerk zorgt voor veiligheid, efficiëntie en gezonde concurrentie. Het is namelijk niet één vaste route, het is een netwerk van Euraziatische corridors. Als een van de routes dichtgaat door oorlog, economische onrust of importtarieven, dan kan de lading simpelweg via een alternatieve route worden vervoerd om op dezelfde bestemmingen te komen.”

Het uitwijken naar alternatieve routes wordt op dit moment grootschalig gedaan. Veel producten mogen nu niet vanuit Rusland naar de EU en terug. Dat komt door de economische sancties van de Europese Unie wegens het conflict in Oekraïne en de Russische reactie daarop. Europa en Rusland willen geen vlees, fruit, groenten en kaas verhandelen, maar deze producten mogen ook niet over Russisch grondgebied worden vervoerd.

Jan Koolen, directeur van containertransportbedrijf Unit 45, ziet het grootste probleem in de sancties op het transport van bederfelijke waren. „Dat is nu het grote knelpunt.” Het zorgt er onder meer voor dat treinen leeg terugrijden naar China. En dit maakt de Russische route dus minder rendabel en onaantrekkelijk.

Omzeilen

Toch blijft Rusland aantrekkelijk voor de wereldhandel. Door zijn enorme omvang is het land moeilijk te omzeilen zonder meer kosten te maken. Voor de Zijderoute blijft Rusland dus redelijk essentieel. Vanuit China zijn er maar weinig routes naar Europa die niet door Rusland lopen. Vooral sinds Kazachstan, Rusland en Wit-Rusland zich in 2014 verenigden in één douane-unie, is Rusland als leider van de Euraziatische Economische Unie (EEU) een erg belangrijke partner voor de Chinezen.

Ook de landhaven van Khorgos is nog niet volledig inzetbaar. Eind 2017 kopte de Financial Times dat de grensproblemen tussen China en Kazachstan de Zijderoute-ambities vertragen. Ondanks de miljardeninvesteringen kiezen handelaren en transporteurs daarom liever de zeeroute.

Vooral aan de grens tussen China en Kazachstan is er vertraging. Goederen doen er bijna tien uur over om vanuit China het grondgebied van de Euraziatische Economische Unie (EEU) binnen te gaan. De douane van China werkt best snel, maar de Kazachse douane doet er bijna twee keer zo lang over. Zodoende is het wachten geblazen in Khorgos, en soms moeten goederen zelfs tijdelijk worden opgeslagen in pakhuizen. Dat maakt Khorgos tot een van de duurste grensovergangen.

Het achterliggende probleem is de enorme corruptie binnen de voormalige Sovjetlanden. Chinese investeerders zien hun geld in rap tempo verdwijnen in de zakken van Kazachse overheidsambtenaren. Kazachstan is zeer corrupt. Bovendien functioneert de rechtsstaat er niet, waardoor de controle zwak is.

Poetin

De EEU verwacht dat China in de toekomst een veel belangrijker rol gaat spelen dan bijvoorbeeld de Verenigde Staten. In de wereldhandel zullen de VS de verliezer zijn, denkt men in de landen van de voormalige Sovjet-Unie. De Russische president Vladimir Poetin werpt zich op als leider van de EEU en probeert daarom de relatie met China te verbeteren. Want als Rusland het goed houdt met China, kan het profiteren van de groei.

Opwarming biedt kans voor noordelijke zeeweg

De Arctische route is een nieuwe samenwerking tussen de Chinezen en de Russen. Rusland knijpt zijn handen dicht: de handel tussen China en Europa komt langs Ruslands noordelijke kust. De Noordpool is nu van niemand. Die taart moet dus nog worden verdeeld.

Vierhonderd jaar geleden probeerde Willem Barentsz het al: langs de Noordpool naar de Oost varen. De Chinezen gaan nu vanuit het oosten hetzelfde proberen. Om deze ”IJs-Zijderoute” te verwezenlijken, hebben ze de Russen nodig. Het is een vaarroute die de Stille Oceaan verbindt met de Atlantische Oceaan, dwars door de poolzee, langs de Russische noordkust. Op deze manier wordt de reistijd tussen de havens van Sjanghai en Rotterdam met een week verkort. In de kosten scheelt dat algauw miljarden.

Naast de zuidelijke route over zee, en de routes over land door onder andere Kazachstan en Rusland, wordt de IJs-Zijderoute gezien als het derde onderdeel van het toekomstige Zijderouteproject. Er zijn echter twee problemen: de Noordpool is nog steeds van niemand en helemaal ijsvrij is de route nog altijd niet, ondanks alle verhalen over opwarming van de aarde.

IJsbrekers

Historisch gezien is de Noordpool een arena voor spanningen tussen Rusland en de NAVO, zegt wetenschapper Annie Lee van de universiteit van British Columbia. Lee onderzocht de politieke spanningen in het poolgebied tegen de achtergrond van de Koude Oorlog: „Rusland is bezig zijn internationale status terug te winnen. Rusland probeert te voorkomen dat de Amerikanen meer en meer de macht krijgen over het Noordpoolgebied.”

De Russen willen vooral graag de noordelijke zeeroute onder controle houden. Deze route is niet zozeer belangrijk vanuit Russisch militair-strategisch oogpunt, maar meer vanuit financieel perspectief. Over de maritieme handelsroute zullen in de nabije toekomst schepen sneller van Azië naar Europa kunnen varen, dankzij het smelten van het ijs door klimaatveranderingen. Voor een deel is dat smelten nu al aan de gang, voor een deel wordt verwacht dat dit de komende tijd gaat plaatsvinden. De Russische haven in Moermansk is altijd al ijsvrij, maar die zou in de toekomst nog veel belangrijker kunnen worden.

Rusland bouwt daarom hard aan nieuwe, sterke nucleaire ijsbrekers, waarvan de eerste snel klaar zal zijn: de Arktika. De Siberia zal in 2019 klaar zijn en de Ural in 2020. Deze ijsbrekers houden de vaargeul ijsvrij waar de poolzee nog altijd dicht ligt.

Dominantie

Maar er is meer dan alleen transport wat hier telt. De Noordpool bergt meer dan 30 procent van ’s werelds gasvoorraad en 13 procent van de olievoorraad. Het is daarom niet zonder reden dat ook Noorwegen, Denemarken (Groenland), Canada en de Verenigde Staten aanspraak maken op het gebied. Rusland staat dus in een lange rij van belanghebbenden, en staat daar natuurlijk het liefst vooraan. Vandaar dat het land zeer actief is in zijn territoriale wateren. De opwarming van de aarde helpt daarbij: hoe meer ijs smelt, hoe meer olie- en gasgebieden vrijkomen, en hoe meer vaarroutes kunnen worden geopend.

De waarde van het Noordpoolgebied zit voor Rusland dus in die twee zaken: grondstoffen en scheepsverkeer. Lee: „Naar verwachting zal Rusland zijn militaire aanwezigheid versterken en verlengen om zijn nationale belangen te verdedigen. Vooral de energiebronnen.”

Doel is om de macht van de NAVO-lidstaten in te perken, volgens Lee. „En dat gaat Moskou goed af. Tot nu toe is Rusland de internationale speler die zelf beschikt over een grote Arctische bevolking, een volwaardige marinevloot, een ijsbrekersvloot en een ijsvrije haven. Daarmee vormen ze een grote uitdaging voor westerse dominantie.”

Vlag

Het Zeerechtverdrag van de VN maakt het mogelijk om aanspraak te maken op grondgebied mits het onderdeel is van dezelfde continentale plaat. Russische geologen zijn al jaren bezig om aan de Verenigde Naties te bewijzen dat de Noordpool rechtmatig bij hun grondgebied hoort.

In 2007 plantten wetenschappers een Russische vlag in het midden van de Noordpool. Daarmee is de Noordpool deel geworden van de Russische nationale identiteit, zegt Lee: „De Russen zijn een noordelijke bevolking. Maar belangrijker nog: ook een bevolking die wordt aangedreven door een robuuste economie gebaseerd op grondstoffen.”

Het plaatsen van de vlag is tekenend voor de spanningen die er zijn tussen de noordelijke landen. Lee: „De Noordpool is hét gebied waar Russische leiders hun imago als wereldmacht kunnen versterken, als machtige speler op de wereldwijde energiemarkt en een land dat zijn soevereine belangen koste wat het kost beschermt.”

Coöperatie

In een toespraak bij de Arctische Raad stipte de Russische president Vladimir Poetin het belang van internationale samenwerking aan. „Elk probleem dat zich voordoet op de Noordpool zal coöperatief moeten worden opgelost op basis van gezond verstand en het internationaal recht.”

Dat de Russen ook kunnen samenwerken, bewees Sergei Lavrov, de Russische minister van Buitenlandse Zaken. Met Noorwegen sloot Rusland zo’n vijf jaar geleden een verdrag rond een grensgeschil in de Barentszzee. De partijen kwamen overeen om een grens te plaatsen tussen Noorwegen en Rusland en de opbrengsten van de olie- en gasbronnen te verdelen.

De Russische acties moeten daarom niet worden geïnterpreteerd als een nieuwe Koude Oorlog, zegt Lee: „Toch is het gevaarlijk dat de intenties van Rusland in het Noordpoolgebied niet duidelijk zijn. Het kan ervoor zorgen dat er vijandigheden ontstaan, die natuurlijk makkelijk vergeleken kunnen worden met een Koude Oorlog. Dit kan de toekomstige samenwerking in het Noordpoolgebied ernstig hinderen.”