De straatmuzikant in het centrum van Torun heeft de ideale plaats uitgekozen. Bij het standbeeld van homo universalis Nicolaas Copernicus (1473-1543), die blijvende faam verwierf door zijn stelling dat de zon niet om de aarde draait, maar de aarde om de zon. De plek is een trekpleister voor toeristen en verliefde paartjes, die zich aan de voeten van Copernicus laten fotograferen.

Torun, dat ooit Thorn heette, was de geboorteplaats van de wereldberoemde zoon van een handelaar in koper. De Poolse stad eert hem met een standbeeld, een observatorium en een museum in zijn geboortehuis. Op een steenworp afstand van het beeld staat het oude stadhuis met z’n imposante belfort. Het pand doet tegenwoordig dienst als regionaal museum. Op de tweede verdieping is vanwege de herdenking van 500 jaar Reformatie een expositie te zien over de geschiedenis van de hervorming in Torun en omgeving. De verstrekte informatie is opvallend objectief, bepaald niet vanzelfsprekend in een land waar de Rooms-Katholieke Kerk nog altijd grote macht heeft. En dan ook nog eens in Torun, de basis van Radio Maryja.

Opwekking

De omroep werd in 1991 gesticht door pater redemptorist Tadeusz Rydzyk, die dankzij zakelijke activiteiten een behoorlijk kapitaal verwierf. Dat steekt hij voor een deel in het radiostation en de beweging eromheen: de Radio Maria Familie. De extreemnationalistische, anti-Europese en orthodox-rooms-katholieke beweging wordt in haar opvattingen gevoed door de uitzendingen van Radio Maryja: een wonderlijke mix van Mariadevotie en antisemitische, conservatieve, nationalistische propaganda. De beweging heeft ook een eigen krant (Nasz Dziennik) en een eigen televisiestation (Trwam), die door vermogende sympathisanten financieel worden gesteund.

Door zijn eigenzinnige optreden en soms dubieuze commerciële activiteiten kwam Rydzyk meer dan eens in botsing met de overheid en de kerkelijke autoriteiten. Onder het Poolse volk heeft hij grote aanhang. Tegenwoordig heeft hij ook politiek de wind mee. Zijn boodschap sluit naadloos aan bij die van de extreemnationalistische regeringspartij Prawo i Sprawiedliwość (Recht en Gerechtigheid) onder leiding van Jarosław Aleksander Kaczyński.

In de stad van waaruit de ondernemende pater zijn strijd voor Polen als de uitverkoren natie van Europa voert, woont ook zijn tegenpool en naamgenoot ds. Tadeusz Tolwinksi. „Al betwijfel ik of hij me kent”, nuanceert Tolwinski. De markante voorganger kwam in 1979 met zijn vrouw en zijn ouders naar Torun om daar een gemeente te stichten. Die dient hij nog steeds. De gemeente, die ongeveer zestig leden telt, maakt deel uit van de Kościół Ewangelicznych Chrześcijan (Kerk van evangelische christenen). Die dankt zijn bestaan aan een opwekking in Rusland. Door het Evangelie gegrepen Russen kwamen aan het begin van de 20e eeuw naar Polen om ook daar de blijde boodschap uit te dragen. De denominatie die door deze arbeid ontstond, vierde in 2008 in Torun het honderdjarig bestaan.

Voor de Tweede Wereldoorlog was het kerkverband veel groter, maar door de grensverschuivingen na de oorlog kwamen veel zustergemeenten in Oekraïne en Wit-Rusland te liggen. Daardoor telt de Poolse Kościół Ewangelicznych Chrześcijan slechts 37 gemeenten, samen goed voor zo’n 1100 leden en 900 sympathisanten. De meeste gemeenten liggen in een smalle band van Noordwest- naar Zuidoost-Polen. „Een soort Poolse Biblebelt”, lacht Tolwinski, „maar met geringere aantallen dan jullie in Nederland gewend zijn. Bijna al onze voorgangers combineren hun werk voor de kerk met een betaalde baan.”

Nieuwe beweging

Tolwinski is niet alleen letterlijk, maar ook theologisch een zwaargewicht binnen zijn kerkverband. Hij studeerde aan de protestantse theologische faculteit van Warschau en Trinity Western University in Canada. Van 1991 tot 1995 en van 2007 tot 2016 was hij preses van de Kościół Ewangelicznych Chrześcijan. Ondanks zijn gereformeerde opvattingen, die niet door alle collega’s worden gedeeld.

Zowel theologisch als in de vormgeving van de erediensten heeft het kerkverband veel gemeen met de Vergadering van Gelovigen (Kościół Wolnych Chrześcijan) en de Baptistenkerk (Kościół Chrześcijan Baptystów) van Polen. Drie jaar geleden organiseerden de drie denominaties gezamenlijk een conferentie, met de bekende Amerikaanse predikant Don Carson als spreker. Op initiatief van Tolwinkski en een aantal geestverwanten werd in 2008 de netwerkorganisatie Razem dla Ewangelii opgericht (zie ”Samen voor het Evangelie”). Voor de versterking van het klassiek Bijbelse geluid in Polen en de toerusting van Poolse voorgangers.

„Er zijn in protestants Polen verschillende bewegingen”, licht de predikant toe. „In de eerste plaats de charismatische beweging, die ook in een deel van de Rooms-Katholieke Kerk invloed heeft. Dan is er de beweging die ik psychologisch en methodologisch noem; gebaseerd op marketingprincipes. De vraag van de hoorders moet je aanbod bepalen. Predikers als Bill Hybels en Rick Warrren zijn belangrijke representanten daarvan. Er was geen platform voor mensen die vast willen houden aan het conservatieve christendom. Dat is niet naar de mens, maar brengt juist verdeeldheid, leert Jezus. Niet omdat Hij op scheuring uit was, maar vanwege de radicaliteit van het Evangelie. Daardoor is het voor de een het vaste fundament en voor de ander een struikelblok.”

Conferenties

Jaarlijks organiseert Razem dla Ewangelii een nationale conferentie. De eerste trok zo’n dertig bezoekers. Dat aantal is intussen gegroeid tot 200, voor het merendeel voorgangers. Daarnaast zijn er de regionale conferenties. Zo hield Tim Savage, een vertegenwoordiger van de Amerikaanse Gospel Coalition, in juni een conferentie over de Bijbelse betekenis van het huwelijk en de implicaties daarvan voor het dagelijks leven. Onder de paraplu van het orthodox-protestantse platform worden ook conferenties voor de jeugd georganiseerd. „We hoeven niet zo nodig alles zelf te doen. Anderen mogen onze naam gebruiken, mits ze onze theologische uitgangspunten delen.”

De Engelse prediker David Jackman, voormalig voorzitter van de Proclamation Trust, verzorgde in september op drie plaatsen seminars rond het thema “expository preaching” (verklarende prediking). Om Poolse voorgangers te trainen in deze wijze van preken. Eerst de betekenis van een Bijbelgedeelte in de historische context duidelijk maken en het vervolgens concreet maken voor hoorders van 2017. Vers na vers, perikoop na perikoop.

De nadruk op dit thema is volgens Tolwinski niet overbodig. Ook in Poolse kerken die zich Bijbelgetrouw noemen, signaleert hij trends die hem grote zorg geven. „Opkomend liberalisme, het welvaartsevangelie en –misschien nog wel gevaarlijker– een psychologiserende prediking waarin de zorgen en behoeften van de hoorders het uitgangspunt zijn. De predikant is dan meer counselor dan dienaar van Gods Woord en zelfhulp lijkt belangrijker dan het ontvangen van genade.”

Openbaring

Die trends stoppen niet bij kerkelijke grenzen. „Dertig jaar geleden wist je wat voor vlees je in de kuip had wanneer je een baptist, een lutheraan of een pinkstergelovige sprak. Nu zijn er naast charismatische ook gereformeerd denkende pinkstervoorgangers en kun je in een gereformeerde kerk liberale predikanten aantreffen. Daardoor zeggen namen weinig meer. Razem dla Ewangelii vormt een koepel waaronder mensen uit heel verschillende denominaties zich thuis voelen.”

Het bestuur van de netwerkorganisatie wordt gevormd door Tolwinski, zijn Amerikaanse college Ben Layer uit Siedlce en Jarek Jankowski. Layer kwam in 2001 naar Polen en werkt sinds 2004 vanuit Siedlce als gemeentestichter, onder verantwoordelijkheid van de Kościół Ewangelicznych Chrześcijan. Door zijn arbeid ontstonden drie kleine gemeenten. „Het zijn vooral jongeren die belangstelling hebben”, is de ervaring van de Amerikaanse zendeling. „De oude generatie rooms-katholieken beschouwt ons nog altijd als een sekte.”

Jankowski is lid van de gemeente in Torun. „Onze conferenties zijn voor de bezoekers zeer bemoedigend”, weet de Poolse it-specialist. „Voor de meesten is het een openbaring om zo veel gelijkgestemden te ontmoeten. In hun eigen kerk voelen ze zich vaak een eenling.”

De inwoner van Torun is ook de drijvende kracht achter de websites Jezus.pl en logosmedia.pl. De eerste site is gericht op geestelijke zoekers en heeft een evangeliserend karakter. „We hebben bewust gekozen voor een naam die niet direct wordt geassocieerd met het protestantisme. Er zijn zelfs websites van roomse parochies die ernaar verwijzen, omdat de pastoor op grond van de naam denkt dat het om een rooms-katholieke website gaat. Via logosmedia kunnen mensen gratis of tegen een bescheiden bedrag gezonde christelijke lectuur downloaden.”

Optimistisch

Bij de start was Razem dla Ewangelii breed Bijbelgetrouw. In de loop der jaren werd de koers steeds gereformeerder. „Zonder dat we dat actief promoten”, zegt Layer, „of onszelf calvinistisch noemen. In Polen heeft Calvijn ook onder protestanten een slechte naam. We willen geen nodeloze barrières opwerpen. Iedereen is welkom, maar voor het bestuur zoeken we mensen met dezelfde theologische visie.”

„Het is onze roeping om Bijbels te spreken”, bevestigt Tolwinski. „Mensen gaan dan na verloop van tijd zelf wel ontdekken dat Paulus al een calvinist was.” Van oppositie uit de Rooms-Katholieke Kerk heeft de beweging geen last. „Die weet niet eens dat we bestaan”, vermoedt Layer. Tolwinkski ervaart wel weerstand in eigen kring. „Twee collega’s lieten me weten dat Razem dla Ewangelii een gevaar voor onze denominatie is. Ze vrezen dat kerkleden zich meer met deze beweging verbonden gaan voelen dan met hun eigen gemeente.”

Over de toekomst van het Poolse protestantisme is de bevlogen predikant optimistisch gestemd. „Niet omdat ik geloof in succes door menselijke inspanningen, maar vanwege de kracht van het Evangelie. Aantallen zijn voor ons niet het belangrijkst. Natuurlijk zien ook wij bij een conferentie liever gevulde dan lege stoelen, maar bij een beperkte belangstelling dragen we met hetzelfde elan het Bijbelse Evangelie uit. Met het gebed om zegen en in de verwachting dat mensen na ons de grote oogst binnen mogen halen.”

Dit is het eerste deel van een tweeluik over Bijbelgetrouwe protestanten in Polen. Donderdag het slot.

Samen voor het Evangelie

In 2008 stichtte de Poolse predikant Tadeusz Tolwinski met enkele geestverwanten de organisatie Razem dla Ewangelii (Samen voor het Evangelie). Doel van de interkerkelijke netwerkorganisatie is het bundelen en bemoedigen van Bijbelgetrouwe voorgangers en kerkelijk werkers in Polen, en het versterken van het reformatorische geluid in het rooms-katholieke bastion van Europa. Aan de doelstelling wordt invulling gegeven door een jaarlijkse landelijke conferentie, regionale conferenties rond bepaalde thema’s en de uitgave van Bijbelgetrouwe theologische lectuur. De initiatiefnemers van Razem dla Ewangelii weten zich geïnspireerd door de Amerikaanse Gospel Coalition onder leiding van ds. Don Carson. De organisatie heeft een eigen website en een eigen magazine, dat twee keer per jaar verschijnt in een oplage van 500 exemplaren. Waar mogelijk werkt Razem dla Ewangelii samen met verwante organisaties, zoals Augustinus, de Poolse tak van Stichting in de Rechte Straat. Het interkerkelijke Poolse platform wordt zowel financieel als inhoudelijk gesteund door buitenlandse kerken en organisaties, waaronder de hervormd-gereformeerde stichting Hulp Oost-Europa. Namens deze organisatie sprak de hervormde ds. A. J. van den Herik op de landelijke conferentie van 2010 over postmodernisme. Ds. L. Geluk, oud-voorzitter van de Gereformeerde Bond, sprak dit jaar in drie Poolse kerken over 500 jaar Reformatie. Hoofdspreker op de landelijke conferentie van 2018 is de calvinistische baptistenpredikant Mark Dever, voorganger van de Capitol Hill Baptist Church in Washington.