Dat dit belangrijke doorvoerkamp tijdens de Tweede Wereldoorlog door niet meer dan twintig Duitse soldaten werd bewaakt, is bij velen wel bekend. Maar over de vraag hoe de bewaking geregeld was, is nog niet eerder diepgaand onderzoek gedaan. Van Riet geeft in ”De bewakers van Westerbork” overzichtelijk en boeiend weer wat de taak van de bewakers was en hoe zij zich daarvan gekweten hebben.

Kamp Westerbork werd nog voor de Tweede Wereldoorlog gebouwd om de vele Joodse vluchtelingen uit Duitsland op ‘verantwoorde’ wijze te kunnen onderbrengen. De eerste bewoners van het kamp zijn dus vooral buitenlandse Joden. Pas op 1 juli 1942 draagt de Nederlandse overheid Kamp Westerbork over aan de Duitse bezetter. De eerste bewoners helpen bij de uitbouw van het kamp en krijgen ook de eerste baantjes bij de Ordedienst, de OD. Hiermee zijn dus buitenlandse Joden oververtegenwoordigd binnen betere posities in het kamp, iets wat hen tot ver na de oorlog kwalijk wordt genomen. Door hun inzet hebben de OD’ers namelijk relatief veel privileges, wat leidt tot een grotere overlevingskans. Van Riet becijfert echter dat ook van deze groep uiteindelijk slechts 24 procent de oorlog heeft overleefd.

Het takenpakket van de Joodse Ordedienst is divers. Het bewaren van orde in het kamp, blussen van branden, voorkomen van zwarte handel en zelfs het begeleiden van de beruchte transporten naar station Hooghalen zijn veel voorkomende werkzaamheden. Tragisch dieptepunt vormt wel de inzet van de OD bij het leeghalen van het Apeldoornsche Bosch. OD’ers worden gedwongen oude en psychiatrische patiënten met bed en al in vrachtwagens te laden, hardhandig en snel. Het dreigement dat bij hun weigering of vluchtpoging hun familie gestraft zal worden, maakt weigeren echter vrijwel onmogelijk. De auteur vergelijkt de Joodse Ordedienst in Kamp Westerbork met organisaties in andere doorvoerkampen en getto’s. Voor kampen blijkt de inzet van zo’n Ordedienst uniek, in getto’s was er echter in veel gevallen een Joodse gettopolitie. Hun medewerking met de Duitsers ging echter veel verder, zodat daar sprake is van overlevingscollaboratie in plaats van -participatie.

Naast de Joodse Ordedienst was ook de marechaussee actief bij de bewaking van het kamp. Tot de overname door de Duitsers was die verantwoordelijk voor de gehele bewaking. Van juli 1942 tot half 1943 blijven zij betrokken bij de binnenbewaking. Deze periode valt samen met het hoogtepunt van de wegvoeringen. Vrijwel wekelijks moeten marechaussees mee om de transporten van Joden naar het station in Hooghalen te begeleiden: enkele reis Auschwitz, Sobibor of een ander kamp in het oosten. Vanaf 1943 valt alleen de buitenbewaking onder hun verantwoordelijkheid en wordt het contact met de kampbewoners een stuk minder. Het oordeel van kampbewoners over de marechaussees blijkt redelijk positief. De Duitsers daarentegen zijn minder tevreden over het optreden van het detachement. Vanwege hulp bij ontvluchtingen en bij het smokkelen van brieven en pakjes verliest de bezetter het vertrouwen in de marechaussees, waardoor ze uiteindelijk door een politiebataljon worden vervangen.

Dat er na de oorlog toch zo negatief wordt teruggeblikt op de inzet van de marechaussee, heeft alles te maken met de groeiende bewustwording van wat er onder hun ogen heeft plaatsgevonden. Van vriendelijke omstander worden zij steeds meer gezien als medeplichtige dader. Van Riet laat echter duidelijk zien dat de meeste individuele bewakers niet veel valt aan te rekenen. Wrang blijft dat wel foute bewakers na de oorlog met lage straffen konden wegkomen omdat te weinig getuigen de oorlog hadden overleefd. Het is in Van Riet te prijzen dat hij er niet voor kiest een tribunaal achteraf in te stellen. Hij ziet het als zijn taak om duidelijk te beschrijven wie er allemaal betrokken waren bij de bewaking van Westerbork. Daarmee krijgt de lezer vanzelf genoeg inzicht in de dilemma’s waarmee de verschillende groepen bewakers geconfronteerd werden.

Boekgegevens

”De bewakers van Westerbork”, Frank van Riet; uitg. Boom, Amsterdam, 2017; ISBN 978 90 587 5607 7; 367 blz.; € 24,90.