De tentoonstelling heeft de titel ”Pilgrims naar Amerika – en de grenzen van vrijheid” meegekregen. De Lakenhal belooft niet alleen een interessante tentoonstelling, maar ook een moment van reflectie te bieden. In speciaal daarvoor aangelegde ‘kloostercellen’ wordt de bezoeker voor het blok gezet: „Als jij een Pilgrim was, zou je dan standhouden, aanpassen of vluchten?”

„I will make them conform themselves, or else I will harry them out of the land, or else do worse.” De grimmige woorden van koning Jacobus I hebben betrekking op de puriteinen die zich niet aan zijn gezag willen onderwerpen. De Lakenhal heeft de tekst met grote letters aan het begin van de tentoonstelling geplaatst.

De uitspraak van koning Jacobus (vertaald: „Ik zal hen zich laten aanpassen, of anders het land uit pesten, of erger doen”) verklaart meteen de urgentie van de vlucht van de christenen uit de omgeving van Nottingham. In de vitrine onder koning Jacobus’ portret ligt de twistappel: het gewraakte ”Book of Common Prayer”. Dit gebedenboek maakt deel uit van een reeks aan regels die koning Jacobus aan het begin van de 17e eeuw oplegt aan de Engelse kerken.

Bruinisten

In de 16e eeuw kan Robert Browne het gezag van de koning al niet aanvaarden. Latere ‘dissidente’ gelovigen in Engeland worden naar hem genoemd: bruinisten. De groep van honderd man die in 1609 onder leiding van John Robinson in Leiden asiel aanvraagt, weet zich onder anderen door Browne geïnspireerd om de staatskerk en het vaderland te verlaten.

Het mooie is dat in de tentoonstelling deze ‘weerspannige’ houding in het bredere verband van de Reformatie wordt geplaatst. „Door de Reformatie werd het christelijk geloof een directe aangelegenheid tussen mens en God – en niet langer tussen mens en kerk of mens en staatshoofd. Deze geloofsbeleving voedde tegenstellingen tussen vorsten en onderdanen, met als gevolg langdurige vervolgingen en godsdienstoorlogen.”

Een enorme vlag van het schip San Mateo van de overwonnen Spaanse Armada (1588) herinnert eraan dat de Lage Landen op hun beurt het juk van de koning van Hispanje afwierpen. Deze vlag met crucifix heeft in de Pieterskerk gehangen in de tijd dat de Pilgrims in Leiden waren. Zij moeten hem hebben kunnen zien.

Afgeleefd

Na de oversteek over de Noordzee werken de Engelse vluchtelingen zich krom in de lakenindustrie en andere pittige ambachten. De secretaris van de Pilgrims, William Bradford, schrijft in 1651 terugblikkend: „Ze waren vaak zo bezet met hun werk dat, hoewel hun geest vrij was, hun lichamen bogen onder het gewicht en ze in hun vroege jeugd al waren afgeleefd.”

Toch probeert een aantal van de Engelse gelovigen nog wel broeders en zusters in het vaderland te steunen in hun verzet. In de drukkerij van William Brewster in de Stinksteeg verschijnen in de loop van de jaren twintig pamfletten die Engeland weer binnengesmokkeld worden. De drukker verstopt ze in wijnvaten met een dubbele bodem. In het laatste pamflet dat in Brewsters drukkerij het licht ziet, ageert schrijver David Calderwood tegen de bisschoppelijke hiërarchie, tegen de viering van Kerst en Pasen en tegen het knielen tijdens het heilig avondmaal. Met het boekwerkje dat vier eeuwen later weer terug in Leiden is, zou koning Jacobus graag zijn kachel hebben aangemaakt.

Een overval op Brewsters drukkerij, de dreiging van de beëindiging van het Twaalfjarig Bestand en beperkingen op het beleggen van eigen erediensten: de Engelse vluchtelingen voelen zich steeds minder op hun plek in de vestingstad. Ze leggen hutje bij mutje en maken zich klaar voor vertrek. Uit Leiden trekken zo’n vijftig mensen weg, later zullen in Engeland zich nog vijftig reizigers bij deze groep voegen op weg naar Amerika.

Schilder Adam Willaerts schildert het vertrek van de Pilgrims uit Delfshaven. Met hun kleurige kleding, hellebaarden, honden en hoeden vormen ze een bont gezelschap. Interessant weetje is dat ze aan boord van hun schepen alleen de ijzeren onderdelen van gereedschappen meenemen, omdat houten handvatten aan de overkant wel gemaakt kunnen worden.

Oceanus Hopkins

Reizen ze aanvankelijk met twee schepen, vanwege de slechte staat van de Speedwell moet de groep van zo’n honderd mensen vanaf Engeland verder op de te kleine Mayflower. Zesenzestig dagen lang duurt de reis van Groot-Brittannië naar Amerika. Onderweg overlijdt een passagier, maar er wordt ook een baby geboren aan boord, met de toepasselijke naam Oceanus Hopkins.

Hartje winter

De Pilgrims komen hartje winter aan bij Cape Cod, een heel stuk noordelijker dan hun voorgenomen bestemming Virginia. Tijdens die eerste winter, na de barre reis over de oceaan, overlijdt bijna de helft van de Pilgrims aan honger en kou. Toch zien ze in dat eerste jaar kans om een vrachtschip vol te stouwen met kostbare bevervachten en andere goederen, bedoeld om hun investeerders in Europa terug te betalen. Helaas wordt het onderweg leeggeroofd door Franse kapers.

Karikatuur

Met alle lof voor de originele opzet van de tentoonstelling en de unieke voorwerpen die er te zien zijn, toch nog een punt van kritiek. Het tolerante, gastvrije Leiden tegenover Amerikanen die indianen uitmoorden – het is een gemakkelijke karikatuur, maar de vraag is of ze recht doet aan het verleden. Waar Amerikanen de eerste Thanksgiving wellicht wat te veel hebben geromantiseerd, is de Lakenhal nu aan de andere kant uit het bootje gaan hangen.

Het is niet reëel om te verwachten dat op de kleine bordjes in een tentoonstelling de gelaagdheid van geschiedenis in al haar nuances wordt weergegeven. Maar een tekst als: „Om hun zielenheil te redden kwam de geloofsgemeenschap heimelijk samen om te preken en te bidden. Zij geloofden dat ze gedoemd waren tot de hel als ze zich zouden onderwerpen aan de geloofsregels van de koning” is een regelrechte misser – alsof de Pilgrims deze weg niet gingen omdat ze God meer wilden gehoorzamen dan mensen. Conservatoren zouden er goed aan doen om zo’n tekst te laten lezen door een christen, die, hoewel 400 jaar verder in de tijd, nog altijd een broeder- of zusterband ervaart met de gelovigen van toen.

Een bezoek aan de Lakenhal is alleen mogelijk met een online gereserveerd toegangskaartje.

Lees ook

Christopher Johnson uit Canterbury werd ‘Stoffel Jans’ uit ‘Kantelberg’