”Terug naar de Rede”
Auteur: Stephen Toulmin
Uitgeverij: Agora
Kampen, 2001
ISBN 9039108161
Pagina’s: 280
Prijs: € 19,95 (ƒ 43,90).In ”Terug naar de Rede” geeft de bekende filosoof Stephen Toulmin een historisch overzicht van de ontwikkeling van het denken in onze westerse cultuur sinds de zestiende eeuw. Hij gaat in op de relatie tussen het begrip rationaliteit en de maatschappelijke gevolgen die dit in de geschiedenis heeft gehad.

naamDoor drs. C. van Putten

plattekstDe vele verschrikkingen en wreedheden in de twintigste eeuw komen volgens hem voort uit ideologieën die een bepaald geloof in de kracht van het menselijk denken tot uitgangspunt hadden. Om te voorkomen dat de huidige eeuw een herhaling van de vorige eeuw wordt, moeten de filosofen en wetenschappers stoppen met het bedenken van alomvattende oplossingen voor de menselijke problemen.

De filosofie moet juist bescheiden worden en zich niet te veel pretenties aanmeten. We moeten volgens Toulmin terugkeren naar een gezond evenwicht in ons denken tussen rationaliteit en redelijkheid. Dit evenwicht betekent dat niet altijd alles te bewijzen is volgens een wetenschappelijke methode, maar dat er ook dingen zijn die we kunnen accepteren, ook al kunnen we ze niet met een keurige wetenschappelijke theorie verklaren. Tot op bepaalde hoogte moeten we accepteren dat het leven vol onzekerheid is en dat we met onze theorieën nooit in staat zullen zijn om een vredige en stabiele wereld te verkrijgen. Toulmin geeft aan dat de bescheiden en sceptische houding de enige zinvolle in onze tijd is.

Het geloof in de theorie, dat zo lang dominant was in onze cultuur, ging gepaard met de wetenschappelijke ontdekkingen in de zeventiende eeuw. Het was het tijdperk van het rationalisme. Daar leefde het geloof dat we met ons verstand in staat zouden zijn alle maatschappelijke problemen op te lossen. De wiskunde werd gezien als het volmaakte ideaal van kennis.

In de tijd van de godsdienstoorlogen in Europa waren de rationalisten dan ook druk op bezig de strijdende groepen te verenigen op basis van de filosofie. Als we in staat zouden zijn om vanuit de rede te laten zien wat de belangrijkste overeenkomsten zijn tussen de groepen, dan zouden vanzelf de verwoestende godsdienstoorlogen ten einde komen. Hoe nobel dit ideaal ook was, het mocht helaas niet slagen. Het bleek niet mogelijk de twistende partijen te verenigen op basis van een abstracte theorie.

Ondanks de mislukte pogingen van de filosofen om de katholieken en de protestanten te verzoenen, nam het geloof in het menselijk verstand niet af. De Verlichting, de periode waarin de mens moest leren op zijn eigen inzicht te vertrouwen en niet op het gezag van de traditie of de Bijbel, betekende een verdere ontwikkeling van ideologieën. Het vertrouwen in de theorie breidde zich uit, van de medische wetenschappen tot de economie, de sociologie en de psychologie. Alles moest te verklaren zijn met modellen en abstracte formules.

Toulmin geeft met veel voorbeelden in zijn boek aan dat dit geloof in de theorie op tal van manieren weerlegd is door de weerbarstige praktijk van het alledaagse leven. Het is volgens hem een mythe waar we van af moeten. De vele historische uitstapjes die hij maakt bieden een goede illustratie van zijn idee. Ook de minder geschoolde lezer krijgt daardoor een goed beeld van wat hij in zijn filosofische beschouwingen bedoelt te zeggen.

De auteur staat internationaal bekend als een filosoof van het pragmatisme. Pragmatisten vinden dat we in de wetenschap niet blind moeten vertrouwen op de theorie, maar eenvoudig moeten observeren welke theorie het beste werkt en het gewenste resultaat oplevert. Dit betekent tevens een grondige studie van de geschiedenis. Want de geschiedenis geeft ons tal van voorbeelden van de wijze waarop de wetenschap in zijn werk is gegaan. Het komt er bij Toulmin kort gezegd op neer dat de veelkleurige praktijk van het leven ons meer vertelt dan alle spitsvondige theorieën die de wetenschappers ons voorschotelen.