”Jeruzalem bevrijd”
Auteur: Torquato Tasso; vertaald uit het Italiaans door Frans van Dooren; met alle prenten van Giambattista Piazzetta
Uitgeverij: Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2003
ISBN 90 2535 330 4
Pagina’s: 621
Prijs: € 55,-. „Ik zing over de held die ’t Heilig Land/ en Christus’ graf in dienst van God bevrijdde”, dichtte de Italiaan Torquato Tasso. Van zijn epos ”Jeruzalem bevrijd” kwam een fraaie Nederlandse vertaling uit.

De acht grote kruistochten zijn voor de cultuur van de Europese Middeleeuwen van cruciale betekenis geweest. Ze bepaalden het leven thuis in Lotharingen, aan de Rijn of in Vlaanderen door het beroep dat op de strijdbare mannen werd gedaan om het Heilige Land op de Turken te veroveren en het kruis van Christus op de stadsmuur van Jeruzalem te planten. De kruistochten waren het zichtbare teken van een vurig en strijdbaar geloof. Ze brachten Europa tevens in contact met de Arabische wereld, zodat allerlei cultuurgoederen uit die wereld -zoals verhalen en sprookjes- hun weg vonden naar de Italianen, de Franken en ook naar de bewoners van het land dat nu Duitsland heet.

De eerste kruistocht duurde van 1096 tot 1099. Over deze kruistocht gaat het grote epos van de Italiaanse dichter Torquato Tasso: ”Gerusalemme liberata”, dat kortgeleden in een fraaie Nederlandse vertaling uitkwam: ”Jeruzalem bevrijd”.

Voordat Jeruzalem echt is bevrijd door de kruisridders moet de lezer 16.000 versregels tot zich nemen. Dat lijkt een enorme opgave, maar dat is het helemaal niet. Tasso verstaat de kunst om gedachten en gevoelens in beelden uit te drukken die het abstracte zeer concreet maken. Maar bovenal weet hij de lezer zo te boeien dat de verhaallijn almaar spannender wordt, zodat je je als lezer toch een beperking van het dagelijkse aantal verzen moet opleggen om via een dergelijke rantsoenering recht te doen aan de rijkdom van deze verzen.

Godfried van Bouillon
”Jeruzalem bevrijd” bestaat uit twintig zangen, die elk worden voorafgegaan door een korte samenvatting van de inhoud van de desbetreffende zang. Dat is nuttig, omdat je hiermee de draad van het verhaal niet kwijtraakt. En soms is het ook een beetje spijtig, omdat je al bij voorbaat weet hoe een gevecht of een verliefdheid afloopt. De eerste zang begint met de volgende acht regels:

„Ik zing over de held die ’t Heilig Land

en Christus’ graf in dienst van God bevrijdde.

Groot was zijn daadkracht, wijsheid en verstand,

hoewel hij tijdens de oorlog veel moest lijden.

Al trokken Satans horden aan de kant

der vijanden ook tegen hem ten strijde,

toch lukte ’t hem om onder Gods banieren

zijn dolend leger te doen zegevieren.”

De held is Godfried van Bouillon uit Lotharingen. Historisch gezien was hij de aanvoerder van het Lotharingse leger der kruisvaarders. Bij Torquato Tasso is Godfried van Bouillon de leider van alle legeronderdelen. Het woord dolen uit het eerste octaaf -de eerste acht regels- slaat zowel op de neiging van Godfrieds soldaten om er bij tegenslagen de brui aan te geven als op de verleidbaarheid van zijn strijders.

Tancredi bijvoorbeeld is een Normandische ridder die in Italië geboren werd. Hij neemt deel aan de eerste kruistocht, wordt verliefd op Clorinda en wordt zelf bemind door Erminia. Clorinda is uit Ethiopië afkomstig. Zij vecht aan de kant van de tegenstanders van de kruisridders. Tancredi doodt haar onbedoeld op het slagveld. Armida is een andere vrouw die het op de bevrijders van Jeruzalem heeft gemunt. Zij is een nicht van de koning van Damascus, tevens tovenares en zo bekoorlijk dat het haar lukt om een grote schare verliefde ridders uit het christelijk kamp te lokken. Zij wordt zelf verliefd op een van de kruisridders, Rinaldo, en ontvoert hem naar de Gelukzalige Eilanden in de Atlantische Oceaan. Wanneer Rinaldo weer bij zinnen is, volgt een intense strijd met Armida, die curieus genoeg met hun verzoening eindigt.

De strijd om Jeruzalem is hevig. Nu eens zijn de christelijke belegeraars in het voordeel, dan weer weten de belegerden onder leiding van Aladin en Soliman met behulp van duivelse machten de kruisridders in het nauw te drijven. Er vliegen voortdurend zwaarden en stukken harnas door de lucht. De aarde raakt doordrenkt van het vergoten bloed. De verteller, de zanger, windt er geen doekjes om dat de navolgers van Mohammed volgelingen van de duivel zijn. Dat Jeruzalem uiteindelijk wordt ingenomen door het leger van het kruis vindt zijn oorzaak in de almacht Gods die aan de Mohammedanen slechts beperkt de ruimte laat om de christenen aan te vallen.

Vroom gebed
De hoofdhandeling van ”Jeruzalem bevrijd” is het vervullen van Gods opdracht om de heilige plaatsen waar Christus wandelde en stierf te verlossen van vreemde machten. Om deze handeling heen vlechten zich de liefdesdrama’s, die veel aandacht van de lezer opeisen. Ook deze liefdesgeschiedenissen zijn spannend op zich, maar bij Tasso toch vooral bedoeld om de hoofdhandeling even te verlaten, om daarna met frisse betrokkenheid daarmee verder te gaan. De laatste regels van dit versepos luiden:

„Zo zegeviert Godfried, die na de strijd

nog zoveel tijd en daglicht ziet resteren

dat hij zijn winnend leger stadwaarts leidt

om ’t heiligdom van Christus te vereren.

Zijn mantel nog met bloed bezoedeld wijdt

hij daar zijn wapenrusting aan den Here,

en met een vroom gebed op ’t Heilig Graf

lost hij de schuld van zijn belofte af.”

Torquato Tasso (1544-1595) koos de geschiedenis van de eerste kruistocht vanuit een duidelijke behoefte van zijn tijd. De geest van de contrareformatie bezielde hem. In 1571 overwon de vloot der rooms-katholieken de Turkse vloot bij Lepanto. Ook dat is een feit van belang voor de stofkeuze. Tevens stelde de gekozen opzet Tasso in staat om heel zijn kennis van de klassieken, dus zowel van Homeros (Troje!) als van Vergilius, in zijn eigen epos tot leven te wekken en deel te laten worden van de belegering van Jeruzalem.

Ook de traditie van de Europese ridderroman komt bij Tasso royaal tot haar recht. De vertaler van dit epos, Frans van Dooren, doet de biografische en historische achtergronden in zijn inleiding voorbeeldig uit de doeken. Van Dooren volgt het rusteloze en weinig gelukkige leven van Tasso en geeft belangrijke informatie over de beeldvorming van ”Jeruzalem bevrijd” en van de figuur van Tasso bij onder meer Goethe, Bilderdijk en Da Costa. Ook de verantwoording van de wijze van metrisch vertalen door Frans van Dooren verdient lof. Het moet arbeid van jaren zijn geweest. Het resultaat mag gezien worden!