”Een hart onder de riem. Over de Bergrede”
Auteur: G. H. ter Schegget
Uitgeverij: Ten Have
Baarn, 2001
ISBN 90 2595 532 1
Pagina’s: 240
Prijs: €(15,86 (ƒ(34,90).”Een hart onder de riem”, geschreven door de emeritus hoogleraar G. H. ter Schegget, gaat over de Bergrede. Het is een boek vol opgetogen en ingetogen humaniteit, verrassend in verwoording en praktische uitwerking, maar meer ook niet. Dat wil zeggen: een ethiek waarin wij gestimuleerd en voorgegaan door Jezus, humaniteit op aarde realiseren.

De auteur wordt wel getypeerd als een linkse volgeling van de Bazelse theoloog Karl Barth. Ter Schegget stond bekend om zijn pleidooi voor een politieke theologie die met een marxistisch sausje was overgoten. Het is enige tijd stil geweest rondom hem. Zijn opvolger in Leiden, prof. Den Dulk, maakt inmiddels gebruik van de VUT. Ik vermeld deze feiten om dit forse boek over de Bergrede enigszins te plaatsen in de biografie en in de bibliografie van de auteur.

Bij eerste lezing doet het boek weldadig bezonnen aan. De wilde haren zijn er bij de schrijver wat af. Het is een rijp boek, waarin de auteur de grondtrekken van zijn ethische inzichten bij elkaar brengt. Hij doet dat via een commentaar op de hoofdstukken 5-7 van Mattheüs, waarin de evangelist de Bergrede weergeeft. Na een algemeen hoofdstuk over de Bergrede, getiteld ”De universaliteit van de Bergrede”, volgen achttien hoofdstukken waarin de verschillende onderdelen worden besproken.

In het inleidende hoofdstuk komen allerlei opvattingen over de Bergrede aan de orde. Voor Ter Schegget zelf is de Bergrede –gecomponeerd door Mattheüs, dus in deze vorm niet door Jezus uitgesproken– de samenvatting en tegelijk de toespitsing van het ethisch onderricht van Jezus.

Vandaar dat we aan het slot nog hoofdstukken aantreffen over het gericht van de mensenzoon (Mattheüs 25:31-46), over het grote gebod (Mattheüs 22:34-40) en het slothoofdstuk over het geweten. Deze stof hoort kennelijk bij de inhoud van de Bergrede en wordt als onderdeel van het geheel behandeld.

Armen en verachten
De ethische boodschap van de Bergrede is er een van onvoorwaardelijke liefde, bewogenheid, meeleven met en omzien naar de armen, de verachten en de vertrapten. Dat is humaniteit. Het gaat niet om een religie met regels, voorschriften en offers. Het gaat om betoon van menselijkheid aan de gemarginaliseerden van de samenleving. In elk hoofdstuk komt deze boodschap naar voren – niet als een programma maar wel als een opdracht. Jezus heeft deze boodschap met Zijn leven en met Zijn dood waargemaakt. Hij is ons daarin voorgegaan en heeft het ons voorgedaan. We moeten Hem daarin volgen.

De lezer weet wellicht dat de uitdrukking ”een hart onder de riem steken” betekent: iemand moed inspreken. Deze verklaring van de titel geeft de auteur ook op blz. 128. Ik vind daarin de toon van het boek en het resultaat van Ter Scheggets theologische ontwikkeling getypeerd. Sommige publicaties hadden in het verleden iets drammerigs en iets dwingends. Die toon heeft plaatsgemaakt (via zijn Leidse inaugurele rede over Het gebed) voor een bemoediging. De inhoud is voor de lezers niet minder dwingend. Zij komt ontspannen over.

Humaniteit
Er staan in dit boek mooie passages. Ook fraaie formuleringen uit het oogpunt van taalgebruik en zinsconstructie. Hier en daar heeft het boek mij geraakt. Toch kon het mij niet bevredigen. Ik noem twee redenen.

De boodschap van het boek is een diepgaand en hartgrondig pleidooi voor humaniteit. Daarmee heeft Ter Schegget zijn ethiek getypeerd. Humaniteit gaat boven de religie. In zekere zin, zo concludeer ik, is humaniteit religie.

De Heere Jezus heet de Messias. Hij is een Joodse rabbi, met een aparte levensgeschiedenis. Hij is niet de Zoon van God, of de Zaligmaker, zoals de Kerk belijdt. Met zijn kritiek op de religie levert Ter Schegget impliciet kritiek op deze belijdenis van de Kerk. Volgens hem heeft Jezus Zijn leven overgehad voor het gestalte geven aan de humaniteit, voor belangeloze en daarmee zichzelf opofferende liefde. Aan Hem kunnen we de hemel op aarde beleven, namelijk ware humaniteit, al slagen we daarin niet volkomen. Het begin mag er zijn, de vordering ook. Vandaar de titel.

Het is een ethiek van liefde voor de armen en onderdrukten. In het betonen van de liefde ligt de verlossing. Jezus gaf daarvoor Zijn leven. Dat is voor ons een aansporing en bemoediging.

De toekomst ligt in het heden, waar en voorzover humaniteit wordt gepraktizeerd. Daartoe spoort de schrijver aan. Een boek vol opgetogen en ingetogen humaniteit, verrassend in verwoording en praktische uitwerking, maar meer ook niet. Dat wil zeggen: een ethiek waarin wij gestimuleerd en voorgegaan door Jezus, humaniteit op aarde te realiseren.

De bijbelse boodschap van het Rijk Gods kent donkerder klanken en wijdere perspectieven. God zorgt voor Zijn zaak op aarde en in de hemel – straks in volkomenheid.