Trots op het berouw over de oorlog
Of de Duitsers zich wel herinnerden dat na de oorlog de helft van de Duitse schulden was kwijtgescholden. Zo vroeg een groep Italiaanse politici eind maart in de Frankfurter Allgemeine Zeitung, in een poging Berlijn achter een EU-steunplan voor Zuid-Europa te krijgen.
Een „opmerkelijke” tekst, zegt prof. Stephan Lehnstaedt. „Het bewijst welke rol de oorlog nog speelt.”
Lehnstaedt is hoogleraar Holocauststudies aan Touro College in Berlijn; een internationale private universiteit. Hij houdt zich veel bezig met de oostelijke buurlanden van Duitsland: Polen en Rusland. „In die landen speelt de oorlog nog een directe rol in de politiek. Af en toe merkt Duitsland daar iets van.”
Het valt Lehnstaedt op dat de regering in Berlijn het Poolse en Russische gevoel „niet zo serieus” neemt. „Omdat we het niet begrijpen. Via de Wiedergutmachung hebben we slachtoffers betaald, en we dachten dat we daarna klaar waren met de oorlog. Daarmee is het iets van vroeger geworden. Maar in deze landen is de oorlog nog iets van vandaag. Uit die advertentie zou kunnen blijken dat dit ook in Italië zo is.”
Duitsers hebben vooral aandacht voor Poolse Joden, meent de hoogleraar. „Dat er ook nog 2,5 miljoen niet-Joodse Polen zijn omgekomen, is hier nauwelijks bekend. Als je dat niet weet, snap je ook niet waarom die oorlog voor de Poolse regering zo belangrijk is.”
Kernbelang
Door Duitsland kwam heel Europa in de Tweede Wereldoorlog terecht. Schattingen van het aantal doden loopt uiteen van 50 tot 70 miljoen.
Na 1945 moest de hele westerse wereld een nieuw begin maken; de naoorlogse tijd. Duitsland keerde door de Wiedergutmachung geld uit aan slachtoffers in veel landen. Nog altijd behoort de veiligheid van de staat Israël tot de kernbelangen van de Duitse staat, zo zegt bondskanselier Merkel regelmatig.
In Israël maken Duitsers een goede indruk. „De Holocaust staat in het centrum van onze buitenlandse politiek. We willen graag laten zien hoe eerlijk we ons eigen verleden onder ogen zien en verwerken. Daarmee scoren we punten. Zeker vergeleken met Oost-Europa.”
In werkelijkheid zijn de Duitsers echter helemaal niet zo kritisch op zichzelf, meent de hoogleraar. „Het Derde Rijk heeft hier de status van een belijdenis: ”nie wieder”. Geen vreemdelingenhaat meer, geen fascisme meer, geen dictatuur of nationaalsocialisme. Maar dat blijft abstract. Vorig jaar bleek uit onderzoek dat 30 procent van de Duitsers denkt dat hun grootouders vervolgden hebben geholpen. In werkelijkheid ligt dit echter op 0,1 procent of zo. Wij zijn geen volk van verzetsmensen. Maar men identificeert zich makkelijker met de slachtoffers dan met de daders.”
De Duitse verwerking van de geschiedenis richt zich ook vrijwel uitsluitend op de volkerenmoord op de Joden. „Over de 50 miljoen andere slachtoffers hoor je weinig. Misschien komt dit doordat dit grote monsterlijke misdrijf een gezamenlijk hoofdstuk is in de verschillende oorlogservaringen van alle landen.”
Zeker, de Duitsers zijn in hun erkenning van de misdrijven in de geschiedenis veel kritischer op zichzelf dan de Oost-Europeanen, zo ziet Lehnstaedt. „Zodra Duitsers zich met geschiedenis bezighouden, is dat altijd kritisch. In Polen en Rusland is de geschiedenis vol helden en slachtoffers; daders tref je daar weinig.”
Toch is het verschil niet zo groot, meent Lehnstaedt. „Onze kritische verwerking van het verleden is ons nieuwe nationalisme. Wij zijn trots op de afkeuring van wat onze voorouders deden. En we vinden dat we daarmee iets hebben bereikt dat beter is dan wat anderen hebben. Maar te denken dat je beter bent dan een ander maakt je een nationalist.”
Politici houden van open belijdenissen zonder vervolg, meent Lehnstaedt. „Zij willen best praten over de Duitse schuld in het verleden. Maar zodra een burgergroep spreekt over een nieuw monument dat geld kost zonder dat dit stemmen oplevert, hebben ze doorgaans geen interesse. Het grote Holocaustmonument in Berlijn was een burgerinitiatief dat er tegen de zin van de regering-Kohl is gekomen.”
Onderwijs
In het onderwijs heeft het Derde Rijk een belangrijke plek in de lessen geschiedenis. „Officieel moeten alle leerlingen voor hun zestiende een keer een historische plaats bezoeken. Maar niet alle scholen doen dat. Een docent geschiedenis die dat wil, moet dat dan immers regelen met bijvoorbeeld de collega van wiskunde. Bovendien kun je niet zomaar met een klas een voormalig concentratiekamp binnenvallen. Dat moet je voorbereiden in de les. En daar is eigenlijk geen tijd voor.”
Volgens Lehnstaedt staat er voor de behandeling van het hele Derde Rijk slechts zes uur geschiedenisonderwijs. „Daarin komt alles aan de orde: de machtsgreep in 1933, de rassenwetten en de pogromnacht in 1938 en de Holocaust. Als je dat in zes uur wilt doen, kun je weinig uitweiden.”
Ook de media zijn niet veel beter, meent de hoogleraar. „Op tv gaat het meestal over de oorlogsvoering of de Jodenmoord. Maar zodra er nieuwe thema’s worden uitgediept, komt dat meestal pas na elf uur ’s avonds.”
Voor ons als buitenlanders lijkt de oorlog in Duitsland overal aanwezig; in elk tijdschrift, op elke straathoek, in elke preek.
„Het land staat natuurlijk vol gedenkstenen. De vraag is alleen of dit meer is dan symboolpolitiek. Zodra je vraagt naar de schuld in de familie, schatten mensen zich veel te positief in. Dus hoe diep zit deze lippendienst?
Daarnaast verschilt die relevantie per doelgroep. Een 15-jarige scholier zal het anders beleven dan een 50-jarige docent geschiedenis of een Turkse of Poolse immigrant. Voor musea is het moeilijk om een pedagogisch concept te bedenken dat op al die doelgroepen is afgestemd.”
serie
De lange schaduw van de oorlog
Hoe verwerken Europese landen de Tweede Wereldoorlog en hun eigen rol daarin? Een korte serie artikelen over de omgang met het verleden in vier landen: Polen, Rusland, Frankrijk en Duitsland. Vandaag: Duitsland
