Dat zegt dr. H. G. van der Avoort, moleculair bioloog en verbonden aan het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Hij is een van de auteurs van een artikel in het internationale wetenschappelijke tijdschrift Science, dat vandaag over de uitbraak bericht. Volgens Van der Avoort trok een opvallend aantal gevallen van acute verlamming in 2000 en 2001 in Haïti en de Dominicaanse Republiek de aandacht van onderzoekers. In beide landen waren respectievelijk sinds 1989 en 1985 geen gevallen van polio meer voorgekomen.

Geheel Noord- en Zuid-Amerika en ook de landen in het Caraïbisch gebied waren in 1993 poliovrij verklaard.

Onderzoek van de ontlasting van de getroffen patiënten wees tot verrassing van de onderzoekers uit dat de verlammingsverschijnselen waren veroorzaakt door een verwilderd vaccinvirus. Van der Avoort: „Dat was een zeer bijzondere bevinding. Op ons laboratorium stelden we vast dat het ging om poliovirus type 1 afkomstig uit oraal poliovaccin, het zogeheten OPV.” Dat wordt in Nederland toegediend via het bekende suikerklontje en bevat verzwakt levend poliovirus. In ontwikkelingslanden krijgen mensen het vaccin meestal via twee druppels op de tong. Omdat er bij OPV sprake is van verzwakt levend virus, vermenigvuldigt het zich in gevaccineerden en verspreiden zij het virus enige tijd via hun ontlasting.

OPV wordt veel gebruikt in ontwikkelingslanden vanwege de slechte hygiëne en het gebrek aan goede gezondheidsfaciliteiten. Het is ook goedkoop. Om die redenen heeft het volgens Van der Avoort grote voordelen als je kinderen geen injectie met dood vaccin, het zogeheten IPV, hoeft te geven. OPV wordt als veilig beschouwd. „De kans dat een gevaccineerd kind of een direct familielid er polio van krijgt, is slechts twee op de miljoen vaccinaties. Dat is een ingebakken en tevens bekend risico. Tot voor kort heeft dit nooit tot een epidemie geleid.”

Bij de jongste uitbraak op het Caraïbische eiland was daarvan wel sprake. Het eerste verlammingsgeval werd gemeld in Haïti in juli 2000. Vervolgens doken in de maanden daarop steeds nieuwe gevallen op, eerst alleen in Haïti, later ook in de Dominicaanse Republiek, dat aan de andere kant van hetzelfde eiland ligt. Toen eenmaal bleek dat er polio in het spel was, sloegen de gezondheidsautoriteiten alarm.

Onderzoek wees uit dat de slachtoffers geen familieleden van elkaar waren. „Het enige dat ze gemeenschappelijk hadden, was dat ze niet gevaccineerd waren. Sinds polio in de beide landen is uitgeroeid, is de vaccinatiegraad dramatisch teruggelopen. Dat betekent dat veel jongeren geen enkele bescherming meer hadden tegen polio, want het wilde virus circuleert daar al jaren niet meer. Dus daartegen hadden ze ook geen immuniteit opgebouwd. Daarnaast was er ook nog eens sprake van gebrekkige hygiënische omstandigheden en slechte voeding.”

Die situatie schiep volgens Van der Avoort mogelijk de juiste omstandigheden voor het uitbreken van de jongste epidemie. Omdat het orale verzwakte poliovirus daar normaliter niet toe in staat is, gingen de onderzoekers nauwkeurig na wat er precies met het virus gebeurd is. Dat leverde een curieuze ontdekking op. „Het OPV heeft zo’n anderhalf tot twee jaar nadat het is toegediend, gecirculeerd onder de bevolking voordat het leidde tot ziektegevallen. In die tijd hebben zich een aantal veranderingen -mutaties- in het virus voorgedaan. Bovendien heeft het een stukje vreemd genetisch materiaal, zogeheten RNA, opgepikt van een virusstam die behoort tot dezelfde familie van enterovirussen.”

Het is volgens Van der Avoort mogelijk dat het OPV door dit vreemde genetisch materiaal zijn ziekmakend en verspreidend vermogen heeft teruggekregen. „Maar dat is nog niet bewezen. We denken momenteel in de richting van een combinatie van factoren. Mogelijk is iemand met een verzwakte lichaamsafweer ingeënt waardoor het virus zich veel sneller dan gewoonlijk in zijn lichaam heeft vermenigvuldigd. Mogelijk ook had diezelfde persoon tegelijkertijd een infectie met een ander enterovirus. Neem daarbij de lage vaccinatiegraad onder de bevolking. Wellicht dat deze mix van factoren heeft geleid tot deze epidemie.”

Onder poliobestrijders is de uitbraak volgens Van der Avoort ingeslagen als een bom. Uit het artikel in Science blijkt bovendien dat verwilderd OPV type 1 in 2001 op de Filipijnen eveneens drie verlammingsgevallen heeft veroorzaakt. En ook in Egypte zijn, naar achteraf blijkt, tussen 1983 en 1993 niet minder dan 32 verlammingsgevallen gerapporteerd die waren terug te voeren op verwilderd OPV. Hierbij ging het om type 2.

Van der Avoort: „De gang van zaken in het Caraïbisch gebied heeft ons opgescherpt. Ieder verlamd kind in de wereld wordt nu onderzocht op polio, ook in landen waarvan we dachten dat de ziekte er niet meer voorkomt.” De RIVM-onderzoeker spreekt van een flinke tegenvaller voor het uitroeiingsprogramma. „De nieuwe bevindingen hebben grote consequenties. Het betekent dat we de vaccinatiegraad over de hele wereld hoog moeten houden tot enkele jaren nadat het laatste geval van polio is gerapporteerd. Op die manier geef je het verzwakte virus geen kans zich te verspreiden onder niet-gevaccineerden en zichzelf te veranderen. Er wordt ook gedacht om wereldwijd één keer te vaccineren met dood virus per injectie. Zo kun je een blokkade leggen. Maar het zou een gigantische organisatie vergen.”

Van der Avoort denkt dat het bekende suikerklontje tijdens een onverhoopte polio-epidemie in Nederland nog wel bruikbaar is. „Het geeft een snelle en goede immuniteit. Dat is een voordeel als er al een epidemie woedt. Een eventueel risico dat het virus verandert, valt in zo’n situatie in het niet bij het veel grotere risico van het dan circulerende wilde virus.

Wat wel kan, is dat verwilderd OPV-virus uit het buitenland in Nederland geïmporteerd wordt en onder bevolkingsgroepen met een lage immunisatiegraad tot een epidemie leidt. Maar dat is ook mogelijk door wild poliovirus afkomstig uit het slinkend aantal landen waar dit virus nog circuleert.”