Qua leeftijd hadden de vertrekkende Europese Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker (64) en de eveneens op zondag aftredende president van de Europese Raad, Donald Tusk (62), best broers kunnen zijn. Beide Europese topmannen zijn recht door zee en kunnen ongepaste opmerkingen met een glimlach brengen.

„Dictator”, zo begroette Juncker al lachend de Hongaarse premier Viktor Orban bij een top in 2015 in Letland. Een gevoelige uitspraak omdat Orban in de Europese Unie (EU) onder vuur ligt vanwege schendingen van vrijheden en aantastingen van de rechtsspraak in Hongarije. Maar de voorzitter weet het zo vrolijk te brengen dat er zelfs bij de Hongaarse premier een glimlach op zijn gezicht verschijnt.

Junckers ‘broertje’ Tusk is –in mindere mate– ook in staat om scherpe woorden met een lach te brengen. Een van de meest gebruikte voorbeelden is dat de rooms-katholieke Tusk begin dit jaar nogal luchtig en nonchalant praatte over een „speciale plaats in de hel” voor mensen die een brexit zonder uittredingsplan promoten. Maanden later voegde de EU-president eraan toe dat hij met de paus had gesproken. „En de hel is nog steeds leeg. Er is dus genoeg plek.” Juncker, ook een katholiek, liet zich in dezelfde geest uit. Op religieus gebied hebben de twee mannen elkaar blijkbaar gevonden en lijken beide aanhangers van de Rooms-Katholieke Kerk er geen enkele moeite mee te hebben hun religie gekscherend te gebruiken in de Europese politiek.

Toch hebben de overeenkomsten tussen de leiders van de Commissie en de Raad hun grenzen. Ja, ze zijn allebei fanatieke Europeanen en lid van de christendemocratische Europese Volkspartij, maar ook binnen Europese politieke families zijn de verschillen groot. In Junckers laatste speech als Commissievoorzitter zei hij dat „zelfs tweelingbroers het soms oneens zijn.” Maar, zo vervolgde hij, „wij hadden de intelligentie om onze onenigheid te verbergen.”

Hoewel Juncker sprak over het „verbergen” van meningsverschillen, was het op bepaalde momenten wél overduidelijk dat de twee een andere koers volgden. Dat kan haast ook niet anders: Juncker, als voorzitter van de Europese Commissie, streed voor méér EU en meer macht voor Brussel, terwijl Tusk, als de president van de Europese Raad, juist de 28 verschillende lidstaten vertegenwoordigde. En onder die 28 staten bevinden zich ook tegenstanders van een machtigere Unie.

Het is niet voor niets dat er wordt gesproken over „Junckers federalisme” en over „Tusks pragmatisme.” Op een bepaald moment liet Juncker weten dat hij het zelfs wenselijker vond om maar één Europese voorzitter te hebben, in plaats van de twee verschillende leiders van de Raad en Commissie. Daardoor zou de EU nog daadkrachtiger te werk kunnen gaan en zou de Unie beter te begrijpen zijn, aldus de oud-premier van Luxemburg. Hij werd teruggefloten door critici die dit voorstel als onrealistisch zagen.

Geheim

Een van de openlijke botsingen tussen de Commissie en Raad is die van de benadering van migratie. Juncker belichtte dat ook kort tijdens zijn speech: „Onze resultaten hadden nog beter kunnen zijn als de Raad de voorstellen van de Commissie had opgevolgd.” Het is geen geheim dat het dagelijks bestuur van de EU wil dat vluchtelingen worden verdeeld over alle EU-lidstaten. Dat zou de druk op de landen waar veel mensen de EU binnenkomen –voornamelijk Griekenland en Italië– verlichten. Maar in de Raad liggen Polen, Hongarije en Tsjechië dwars. Zij weigeren aan een Europees systeem van herplaatsing mee te werken.

Een ander punt van onenigheid is een eventuele verdere uitbreiding van de EU. De Commissie liet in mei weten dat de toetredingsgesprekken met Albanië en Noord-Macedonië konden worden gestart. De Raad kwam later echter tot de conclusie dat die onderhandelingen toch niet van start konden gaan. Drie EU-lidstaten –Denemarken, Frankrijk en Nederland– hadden zich namelijk tegen een potentiële toetreding van de twee landen verzet. De meningsverschillen in de Raad maakten het werk van Tusk –en Juncker– vaak moeilijk.

Na het besluit over Albanië en Noord-Macedonië zei Tusk dat hij „persoonlijk dacht dat het een vergissing was.” Als voorzitter van de Europese Raad heeft hij moeten leren balanceren tussen nationalisme en Europees federalisme. Hoewel Tusk zelf enthousiast is over Europese samenwerking, begrijpt hij de reserves van sommige lidstaten ook goed. Juncker daarentegen treedt harder op tegen eurokritische geluiden. Hij noemt het een „fundamentele fout” om minder EU te willen en roept juist op om te vechten tegen „domme en bekrompen vormen van nationalisme.”

De verschillende nationaliteiten van de mannen –Tusk komt uit Polen, Juncker uit Luxemburg– speelt ook een grote rol. Nog nooit kwam een Commissievoorzitter uit een Oost-Europees land. Het tegenovergestelde geldt voor Luxemburg: al drie van de veertien keer leverde de ministaat een voorzitter voor de Europese Commissie. Het staatje heeft daarmee de meeste bestuurders succesvol naar voren geschoven. Luxemburg, dat wordt gezien als het hart van Europese integratie, mede vanwege de grote afhankelijkheid van samenwerking, lijkt daardoor geschikte pro-Europese kandidaten in Brussel te kunnen bezorgen.

Het opgroeien in andere delen van Europa heeft hun visie op een aantal kwesties tot op heden beïnvloed. Zo noemde Juncker de Russische president Vladimir Poetin „zijn vriend.” Hij had er dan ook geen problemen mee om Poetin in 2018 te feliciteren met diens verkiezingsoverwinning. Maar Tusk, die opgroeide in het communistische Polen en zich al vroeg verzette tegen dat regime, wil juist vanuit de EU omzichtiger met Rusland omgaan. Hij ziet de gevaren van de Europese oosterburen. De Pool vond het daarom niet gepast, zeker ook vanwege de vermoedelijke Russische gifaanval in Salisbury, het Verenigd Koninkrijk, om Poetin te feliciteren met de overwinning.

Dat Juncker Poetin vriendelijk benadert, heeft ongetwijfeld ook te maken met het karakter van de Luxemburger. De afgelopen vijf jaar heeft aangetoond hoe hij wereldleiders knuffelde, kuste op de wangen of op het voorhoofd, over het hoofd aaide of door het haar schudde. Fysiek contact is belangrijk voor de Commissievoorzitter. Het Duitse weekblad Der Spiegel vroeg hem in een groot interview eind november of het vertonen van deze persoonlijke karaktereigenschappen wel gepast is in de politiek. Zijn antwoord: „Het kan me niets schelen. Ik ben wie ik ben. Ik denk soms dat het ergste aan de gevangenis is dat je geen fysieke nabijheid ervaart. Ik kan me helemaal niet voorstellen dat ik geen andere mensen aanraak of niet door andere mensen word aangeraakt. Mijn personeel waarschuwt me soms om deze of die persoon niet te knuffelen. Maar ik ben gekust door Erdogan (de Turkse president, red.), dus kus ik hem ook. Ik kuste Poetin en ik werd gekust door Poetin. In beide gevallen heeft het Europa zeker geen pijn gedaan.”

Pijnlijk

Wat wel pijnlijk voor Juncker is, zijn de blijvende geruchten dat –mede veroorzaakt door zijn soms clownachtige gedrag– hij te veel zou drinken en roken. Het is de Nederlandse Jeroen Dijsselbloem, dan voorzitter van de eurogroep, die in 2014 bij de EO-talkshow Knevel & Van den Brink met zijn opmerking dat Juncker een verstokte drinker en roker is, de geruchtenmolen start. Jaren later, tijdens een NAVO-top in 2018, laaien de speculaties weer op als Juncker amper vooruit kan lopen en het hem niet lukt een trapje op te komen. Volgens de voorzitter zou hij last van beenkrampen hebben gehad, terwijl zijn woordvoerder het had over rugpijn. Van Tusk bestaan zulke geruchten niet. Hij staat juist bekend als een sportieveling die van een potje voetbal en hardlopen houdt.

Nu de twee Europese topmannen zondag afscheid nemen, gaan ze allebei hun eigen weg. De fysiek fitte Donald Tusk wordt nadat hij aftreedt als president van de Europese Raad direct de nieuwe voorzitter van de Europese Volkspartij. Voor Jean-Claude Juncker staat er niet gelijk een nieuwe functie klaar. Hij heeft wel aangegeven dat hij mogelijk memoires gaat schrijven. Misschien dat hij dan meer inkijk zal geven in hoe goed de Europese familiebanden echt waren.

Wie volgt wie op in Europa?

Alle belangrijke topfuncties binnen de Europese Unie moesten dit jaar opnieuw worden verdeeld. De Europese president –een andere naam voor de voorzitter van de Europese Raad onder wiens leiding de regeringsleiders van de 28 EU-lidstaten samenkomen– Donald Tusk treedt zondag af omdat hij dan het maximaal aantal van twee termijnen van tweeënhalf jaar erop heeft zitten. De Poolse christendemocraat Tusk wordt na vijf jaar vervangen door de Belgische oud-premier Charles Michel.

Ook de Europese Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker zal na vijf jaar aankomende zondag vertrekken. Zijn stoel wordt gevuld door de Duitse Ursula von der Leyen. Zij heeft de afgelopen maanden gestreden om haar Commissie door het Europees Parlement te krijgen. Von der Leyen kreeg uiteindelijk woensdag genoeg steun in het EU-parlement om na zondag officieel aan de slag te kunnen.

Daarnaast moest dit jaar een nieuwe voorzitter van de Europese Centrale Bank worden gekozen. De Italiaanse voorzitter Mario Draghi nam na acht jaar op 1 november afscheid. De Franse Christine Lagarde, oud-directeur van het Internationaal Monetair Fonds, volgde hem op.

Bovendien zat begin juli het tweeënhalf jarige termijn van de voorzitter van het Europees Parlement, de Italiaanse Antonio Tajani, erop. David Sassoli, eveneens een Italiaan, volgde hem op. Ook de Italiaanse EU-buitenlandchef Federica Mogherini legt na vijf jaar officieel op zondag haar functie neer. De Spaanse Josep Borrell zal haar opvolgen.

Het Verdrag van Lissabon

Het is zondag precies tien jaar geleden dat het Verdrag van Lissabon in werking trad. Het verdrag moest ervoor zorgen dat de Europese Unie democratischer en bestuurbaarder zou worden.

Een directe consequentie van het verdrag was dat de Europese Raad officieel als één van de Europese instellingen werd erkend. Ook kreeg de Raad een vaste voorzitter voor een termijn van tweeënhalf jaar, die met een termijn kan worden verlengd. EU-president Donald Tusk is pas de tweede voorzitter, de eerste was de Belgische oud-premier Herman Van Rompuy. Beide mannen stonden vijf jaar aan het roer.

Ook werd voorgesteld dat niet elke EU-lidstaat een Eurocommissaris voor het team van de Europese Commissie hoefde te leveren. Dit stuitte echter op verzet van de Ieren, waardoor het tot op heden voor elke lidstaat verplicht is om vertegenwoordiging in de Commissie te hebben.

Bovendien verviel met het verdrag de portefeuille buitenlands beleid in de Commissie. In plaats daarvan werd er een EU-buitenlandchef aangesteld vanuit de Raad. De chef is wereldwijd het gezicht en stem van het buitenland- en defensiebeleid van de Unie. EU-buitenlandchef Federica Mogherini is, net als Tusk, pas de tweede chef. Haar voorgangster was de Britse Catherine Ashton.

Met het Verdrag van Lissabon kreeg het Europees Parlement meer bevoegdheden. Het EU-parlement kreeg bijvoorbeeld medebeslissingsrecht in het aanstellen van de Europese Commissievoorzitter.