De zaal in dorpshuis Hosterhoek in Vierhouten is afgeladen. Deze dag, 31 oktober, is het 75 jaar geleden dat acht Joodse onderduikers uit Het Verscholen Dorp om het leven kwamen. Twee dagen eerder, op 29 oktober 1944, was het Pas-Opkamp, zoals het kamp in de bossen bij Vierhouten ook wel werd genoemd, ontdekt.

Ze’ev Bar is de enige van de toenmalige bewoners die nog in leven is, vertelt hij tijdens de herdenkingsbijeenkomst georganiseerd door Stichting Het Verscholen Dorp en de gemeente Nunspeet. „Ik heette toen nog Walter Bartfeld en het kamp heette toen nog niet Het Verscholen Dorp.”

Achtentachtig jaar geleden werd hij in het Duitse Zwickau geboren. In het voorjaar van 1937 verliet het gezin Bartfeld –vader, moeder, Walter en zijn zus Erni– het land van Adolf Hitler. Uiteindelijk kwamen zij in Nunspeet terecht.

Woonwagen

Twee personen wil Ze’ev Bar –de naam die hij later in Israël aannam– deze middag in het bijzonder noemen: zijn vader en Theo Stevens. „In 1942 kwam mijn vader in de sigarenwinkel van Stevens, die een belangrijke rol speelde in het Nunspeetse verzet. „Hoe is het”, vroeg Theo. „Niet goed”, zei mijn vader, „we moeten ons melden om naar Polen te gaan.” „Je gaat toch zeker niet?” „Jawel. Ik ben bang dat anders andere mensen in gevaar zullen komen.” „Onder welke omstandigheden zou je wél onderduiken?” „Als ik alleen met mijn gezin ergens in de bossen zou kunnen zitten, in een hut of woonwagen.””

Kort en goed: Stevens regelde een woonwagen, die in de dichte bossen tussen Nunspeet en Vierhouten kwam te staan. „Op 23 maart 1943 doken we definitief onder. Mijn zusje en ik wisten nog van niets. Tegen het vallen van het duister gingen we ons huis aan de Albertlaan uit. We waren outcasts geworden. Na lang lopen bereikten we de woonwagen. Vanaf nu moesten we altijd fluisteren.”

De woonwagen vormde het begin van Het Verscholen Dorp, dat negen hutten zou gaan tellen. Ze’ev Bar: „Gefluister, eenzaamheid, angst. Ik heb in die anderhalf jaar geen andere kinderen gekend.”

Hij overleefde Het Verscholen Dorp echter, evenals 82 anderen die wisten te vluchten toen het werd ontdekt. Voor acht Joodse onderduikers –„vier families”– liep het niet goed af. Dick Baas, bestuurslid van Stichting Het Verscholen Dorp, geeft hen deze middag een gezicht. Hij vertelt over de familie De Leeuw, de familie Meijers en Hartog Spijer. Deze zes mensen werden op beestachtige wijze gefusilleerd door SS-Sturmscharführer Ferdinand Frankenstein en zijn helpers. De 6-jarige Johnny Meijers werd als laatste neergeschoten. Baas: „Maar Johnny was niet meteen dood, hij kreunde nog. Toen loste landstormer Folkers uit Groningen het laatste schot.”

Dora Fischel

Eerder die dag waren „oom Max en tante Kaatje” al om het leven gekomen. Overigens moeten Max Gompes en zijn vrouw Kaatje een pleegdochter hebben gehad, Dora Fischel. „Maar over haar hebben we tot op heden niets kunnen achterhalen.” Wat dat betreft, is er nog het nodige rond het geheime dorp níét bekend, zegt Baas.

Ook de Nunspeetse burgemeester Van de Weerd voert het woord. Hij wijst op de Joodse traditie om bij monumenten –zoals dat aan de Tongerenseweg– geen bloemen neer te leggen, maar steentjes. „Steentjes vergaan niet. Ze doen me denken aan de Bijbel, waarin staat hoe het volk van Israël bij de Jordaan óók stenen moest stapelen, om niet te vergeten wat er gebeurd is. En als kinderen de vraag stellen: Wat zijn dit voor stenen, dan kunnen hun ouders zeggen: Dit is er gebeurd. Dus: laten ook wij blíjven vertellen wat hier gebeurd is.”

Van twee van de vier omgekomen families –Meijers en Spijer– zijn deze middag betrekkingen aanwezig. Baas: „Van de familie De Leeuw deze keer niet. Een kleindochter mailde me: Op deze 31 oktober zal ik er niet bij zijn. Het is te emotioneel voor me.”

Lees ook:

Het Verscholen Dorp in Vierhouten: Achterhuis op de Veluwe (rd.nl, 19-10-2019)