Over de Franse keizer zijn naar schatting meer dan 300.000 boeken verschenen. De man inspireert, maakt nieuwsgierig, vervult met afschuw of verontwaardiging of boezemt ontzag in.

Op 15 augustus 1769, deze week 250 jaar geleden, wordt Napoleon geboren. Zijn vader heet Carlo Maria Buonaparte en behoort tot het verre nageslacht van een Toscaanse adellijke familie die zich in de vijftiende eeuw op het eiland Corsica heeft gevestigd. Carlo Maria is advocaat en pleitbezorger van de Corsicaanse onafhankelijkheid. Op achtienjarige leeftijd huwt hij de dan veertienjarige boerendochter Marie Letizia Ramolino.

Vader weet een studiebeurs voor Napoleon te bemachtigen, en op negenjarige leeftijd vertrekt de jongen naar Frankrijk. Hij bezoekt een college van monniken in Autun om het Frans onder de knie te krijgen. Daarna krijgt hij een opleiding aan de militaire school in Brienne.

Staatsgreep

Aan de grote momenten in Frankrijk van 1789 tot 1795 heeft Napoleon geen deel gehad, schrijft zijn Vlaamse biograaf Johan Op de Beeck. „Van de revolutie heeft hij alleen fragmenten meegemaakt.” Op cruciale momenten is hij niet in Parijs maar op het eiland Corsica. Wel sympathiseert Napoleon met de „onvoorstelbare maatschappelijke vernieuwing die op gang was gekomen”, aldus Op de Beeck, en kiest de jonge officier partij voor de Republiek.

Onder de Eerste Franse Republiek (1792-1804) krijgt Napoleon bekendheid: hij weet als legerofficier belangrijke overwinningen voor Frankrijk te boeken. In 1799 pleegt Napoleon een staatsgreep en installeert zichzelf als eerste consul. Vijf jaar later, in 1804, laat hij zich tot keizer van Frankrijk uitroepen.

Door zijn vele overwinningen slaagt Napoleon erin om Europa te overheersen. Hij benoemt familieleden in machtsposities in overwonnen landen, zoals zijn broer Lodewijk Napoleon in het koninkrijk Holland.

Bezoek aan Nederland

Graag maakt de keizer zijn opwachting in veroverde gebieden. Vanaf 24 september 1811 maakt het keizerlijk paar een tocht door Holland die tot 31 oktober zal duren. Het is de eerste keer dat Napoleon ons land bezoekt. Ze komen langs tientallen plekken in Noord- en Zuid-Holland, Zeeland, Brabant, Overijssel, Gelderland en Utrecht.

Het bezoek van l’Empéreur is hectisch, overrompelend en onvoorspelbaar: in sommige plaatsen blijft hij enkele dagen, in andere maar een half uur. Alkmaar heeft zich maandenlang voorbereid, de stad is versierd, triomf- en andere bogen zijn neergezet en een uitgebreid galadiner is aangericht. Napoleon trekt zonder te stoppen voorbij. In Gorinchem wordt hij opgewacht door hoogwaardigheidsbekleders in een tent. Napoleon doorkruist de tent in marstempo en is alleen geïnteresseerd in de vestingwallen van de stad, niet in de bewoners. Omgekeerd komt ook voor: in Dordrecht komt de keizer veel vroeger dan verwacht, zodat het ontvangscomité nog opgetrommeld moet worden.

Place Napoléon

Op veel plekken wordt Napoleon door menigten toegejuicht, al bevinden zich onder het publiek ook betaalde ‘schreeuwers’. Hoewel er veel anti-Franse gevoelens leven in het land, is de belangstelling voor het keizerlijk bezoek massaal. Geliefd of niet: de mensen willen deze mythische figuur wel eens zien wiens overwinningen zo tot de verbeelding spreken.

Hoogtepunt van het keizerlijk bezoek is de aankomst in Amsterdam op 8 oktober 1811. Bij die gelegenheid wordt de Dam omgedoopt tot Place Napoléon. Duizenden mensen lopen te hoop op de versierde grachten. In de Kalverstraat hangt Willem de Clerq uit het raam. Hij houdt in het Frans een dagboek bij van de gebeurtenissen. De Clerq ziet een zee van prachtig geüniformeerde ruiters aan zich voorbij trekken. Hij ziet de Poolse lansiers en de drie karossen met de hofhouding van Marie-Louise. De vrouw gaat weelderig gekleed en verschuilt haar gezicht achter een voile.

Dan komt het moment waar iedereen reikhalzend naar uitkijkt: temidden van een groep generaals verschijnt de keizer. De Clerq schrijft: „Hij zat op een wit paard met een blauw uniform en een rode band en een heel eenvoudige hoed, waardoor we hem onmiddellijk herkenden. Hij zag er erg dik uit, en een beetje krom. Met veel gratie groette hij de mensen ter rechter- en linkerzijde.” De karavaan heeft drie kwartier nodig om voorbij de defileren.

De keizer en keizerin nemen hun intrek in het paleis op de Dam. Ze blijven twee weken in de stad. Napoleon ondertekent enkele tientallen decreten over allerlei aspecten van het Nederlandse bestuur.

Erfenis

In de tijd dat Napoleon Amsterdam bezoekt, is de stad een vervallen grootheid. De bevolkingsgroei neemt af, veel huizen staan leeg, er heerst werkloosheid. De eens zo florissante handel ligt zo goed als stil.

De gevolgen van het Frans-Engelse conflict zijn hier voelbaar: Napoleon heeft alle handel met Engeland verboden. Voor Nederland heeft dit zogeheten Continentaal Stelsel een desastreus effect. De ooit zo sterke Nederlandse economie, gebaseerd op handeldrijven via de zee, blijft na het Napoleontische tijdperk zwaar gehavend achter.

Aan de andere kant geniet Nederland veel voordeel van de maatschappelijke hervormingen die de keizer doorvoert. Van grote betekenis zijn de vernieuwing van het bestuur en de rechtspraak in de gebieden waarover hij de macht uitoefent.

Zo wordt in Nederland in 1811 een burgerlijke stand geïntroduceerd, waardoor iedereen een familienaam moet aannemen. Iedere burger die nog geen vaste achternaam heeft, wordt door een apart decreet van Napoleon verplicht er een te kiezen. Met behulp van de burgerlijke stand kan Napoleon de dienstplicht ten behoeve van zijn leger beter afdwingen en een efficiëntere belastingheffing invoeren.

Ook voert Napoleon nieuwe maten (de meter) en gewichten (de kilogram) in. In 1817, als Napoleon intussen is verslagen, wordt het voor alle lagere scholen verplicht om een set van maten en gewichten van het nieuwe stelsel in het klaslokaal te hebben.

Het blijkt overigens niet gemakkelijk om de oude ingesleten maten en gewichten te vervangen. Zelfs niet door het opleggen van straffen. In de negentiende eeuw worden diverse rechtszaken gevoerd over het gebruik van oude maten en gewichten. Zo kunnen winkeliers bij wie een oude el wordt aangetroffen, rekenen op een standaardboete van tien gulden. Voor notarissen die in akten oude oppervlaktematen gebruiken, kan de boete zelfs oplopen tot boven de honderd gulden.

Mijnwet

Een ander overblijfsel uit de Napoleontische tijd is de Mijnwet van 1810. Deze wet deprivatiseert de delfstoffen en maakte deze tot bezit van de gemeenschap. Ook deze wet blijft na de na de Franse tijd in Nederland van kracht.

Pas op 1 januari 2003 wordt de Mijnwet ingetrokken en vervangen door de huidige Mijnbouwwet. Daarmee is weliswaar de laatste Franstalige wet uit het Nederlandse recht verdwenen – de invloed van de Napoleontische tijd is blijvend.

Nepnieuws als wapen in de oorlog

Het woord bestaat nog niet, maar Napoleon weet heel goed wat ”nepnieuws” is. En en hoe je dit kan inzetten bij oorlogvoering. Er zijn weinig historische figuren waarover zoveel legenden bestaan als over deze Franse dictator. Napoleon bepaalt voor een belangrijk deel zijn eigen beeldvorming. Historicus Jasper Buiting schrijft er een artikel over in Geschiedenis Magazine (april 2019).

Napoleon overdrijft in verslagen en brieven zijn eigen prestaties en maakt verliezen aan de kant van de tegenstander groter. Een voorbeeld: bij de slag van Lodi op 10 mei 1796 vallen aan zowel Franse als Oostenrijkse kant zo’n 900 soldaten. In een triomfantelijk verslag dat Napoleon naar Parijs stuurt, beweert hij dat zijn troepen 2000 tot 3000 Oostenrijkers hebben gedood. In eigen gelederen zijn slechts 150 man te betreuren. Twee maanden nadat Napoleon aan de macht komt, sluit hij 60 van de 73 kranten. Hij laat in de archieven alle documenten over zichzelf nalopen. Komt hij in een ongunstig daglicht te staan, dan wordt het desbetreffende document vernietigd of vervalst.

De ondergang van de Grande Armée in Rusland, in 1812, komt door tactische blunders, lange aanvoerlijnen en Russische tegenstand. Zelfs Napoleon kan deze ramp niet als overwinning presenteren: de Fransen zijn dan ook geschokt als hij voor het eerst in tien jaar een nederlaag toegeeft.