Met een speciale pop-upstore op station Utrecht Centraal werd afgelopen week de tiende verjaardag van de dwarsligger gevierd. De introductie ervan in 2009 was overweldigend: het overdwars gedrukte boek op achterzakformaat kon rekenen op internationale belangstelling en viel herhaaldelijk in de prijzen.

Het concept streed dan ook in alles met de boekbeleving in de westerse markt en tartte de traditionele opvatting van boeken. Boeken las je immers van links naar rechts, met in het midden een vouw. Dat het boek vanaf nu van boven naar beneden zou worden gelezen, vroeg om gewenning. En dat een boek van 1400 pagina’s dankzij dundrukpapier in een willekeurige binnenzak zou passen, was nog nooit eerder vertoond.

Toch veroverde de dwarsligger wereldwijd de harten van lezers. Het idee van Jongbloeddirecteur Hugo van Woerden leent zich dan ook voor bijna elk genre – van thrillers tot zakbijbels.

Niet voor elk genre

Sinds de eerste dwarsligger verschenen in Nederland gemiddeld bijna nieuwe zestig titels per jaar. Thrillers zijn sterk vertegenwoordigd in de dwarsliggerserie. Dwarsligger nummer één, ”Close-up” van Esther Verhoef, behoort tot dat genre; ”Huis vol leugens”, dat deze week verscheen, is eveneens een thriller. Ook literaire fictie blijkt een ideaal genre voor het dwarsliggerformaat. Binnen andere genres kreeg het concept echter minder goed voet aan de grond. Managementboeken verschenen nauwelijks in het formaat en op wat jeugdliteratuur na verschenen er in de achterliggende jaren ook weinig kinderboeken als dwarsligger. Graphic novels laten zich om voor de hand liggende redenen nog minder goed drukken op zakformaat.

Bijbels

Hoewel de dwarsligger steeds meer op nieuwe titels leunt, bestaat het overgrote deel van de serie uit titels die al eerder verschenen. Opvallend genoeg werden in de achterliggende jaren slechts enkele klassiekers als dwarsligger uitgebracht, zoals de nieuwe vertaling van ”Alleen op de wereld” en de Narnia-reeks van C. S. Lewis.

Niet alleen reguliere uitgevers maar ook enkele Bijbeluitgevers zagen wat in de dwarsligger. Zo verschenen de Herziene Statenvertaling –uitgegeven bij Jongbloed–, de Nieuwe Bijbelvertaling en de Bijbel in Gewone Taal allemaal in een kleiner formaat dan de traditionele zakbijbel. Het vroeg wel om bewuste keuzes. In de HSV-dwarsligger ontbreken bijvoorbeeld de Catechismus en de drie formulieren; de berijmde psalmen werden om praktische redenen ook achterwege gelaten.

Christelijke uitgevers lieten de dwarsligger veelal links liggen; slechts een enkeling bracht een eigen variant uit in de vorm van psalmboeken en dagboekjes.

Uitgevers die voor het dwarsliggerformat kiezen, brengen deze titels niet zelf uit. Dwarsliggers verschijnen bij uitgeverij Dwarsligger, die in 2009 door Jongbloed werd aangetrokken om het concept breed toegankelijk te maken. Nog steeds acquireert Dwarsligger de titels, die daarna onder licentie van Jongbloed in dwarsliggerformaat wordt uitgebracht.

De oplage van elke dwarsligger verschilt sterk per titel, vertelt productmanager Sander Steggink van Dwarsligger. Hij zag de oplage van titels op dwarsliggerformaat in de achterliggende jaren schommelen tussen de 2500 en 10.000 exemplaren. ”Het diner” van Herman Koch spant de kroon met ruim 25.000 verkochte exemplaren. Een dwarsligger die gelijktijdig met een gelijknamige paperback verschijnt, is iets goedkoper dan de paperback. Toch is de prijs volgens Steggink voor veel consumenten geen argument om een dwarsligger te kopen: „Het compacte formaat en lichte gewicht geven de doorslag.”

Die eigenschappen blijken niet alleen binnen Nederland aan te slaan. Inmiddels veroverde de dwarsligger de westerse wereld. Een jaar na de introductie in Nederland werd het concept in Spanje geïntroduceerd als ”Librinos”. Nog een jaar later volgde Engeland met de ”Flipback”. Daarna dook de pocket op in Frankrijk, Zweden, Finland en Rusland, waar varianten werden uitgebracht met namen als ”Point2”, ”Excess” en ”Miki”.

Nog vorig jaar werd een nieuwe markt aangeboord: uitgever Penguin Random House bracht het idee naar de Verenigde Staten. Daar verschijnt de dwarsligger als ”Mini Book”.

Uienschil

De verbazing over het concept is er groot. „De kleine uitgaven hebben de grootte van een mobiele telefoon, zijn niet dikker dan je duim en hebben papier dat zo dun is als een uienschil”, schreef The New York Times. Om daaraan toe te voegen: „Het is een gedurfd experiment dat bij succes het uitgeeflandschap en misschien zelfs de manier waarop mensen lezen kan veranderen.”

In Europa dat gebeurde dat al. In het eerste decennium van de dwarsligger gingen er bijna 10 miljoen exemplaren over de toonbank – mede dankzij titels van populaire hedendaagse auteurs als Dan Brown. Dat Penguin Random House echt potentie in de nieuwe serie mini’s ziet, blijkt uit de oplagecijfers. Van de eerste lichting –met jeugdboeken van de populaire auteur John Green– werden een half miljoen exemplaren gedrukt. Jongbloed, die nog steeds het patent op het concept heeft én de enige dwarsliggerdrukker ter wereld is, pikt er een graantje van mee.

Druppel

De vraag of de dwarsligger de boekenmarkt heeft gered, laat zich na tien jaar moeilijk beantwoorden. KVB Boekwerk, het kennis- en innovatieplatform voor de boekensector, becijferde dat er in 2017 in totaal 41 miljoen boeken over de toonbank gingen. Het revolutionaire formaat is in het geheel van de boekenmarkt dan ook maar een druppel op de gloeiende plaat.

Wel kan tien jaar later worden gezegd dat de dwarsligger het boek nieuw leven inblies. Leesgrage en reislustige consumenten kunnen honderden pagina’s aan literatuur meenemen zonder er ook maar iets van te merken. Daarmee kan met recht worden gesteld dat met de dwarsligger het boek opnieuw werd uitgevonden.