De Held Jozua aan de Houtveldweg in de wijk Waterwetering in Zaanstad is een zogenaamde paltrokhoutmolen. Die naam is ontleend aan het silhouet van de molen, dat met enige fantasie op het bovenkleed van een inwoner van de Palts lijkt. Het Oud-nederlandse woord paltrok verwijst naar het overkleed dat mannen in de middeleeuwen vaak droegen.

Van deze paltrokmolens zijn in Nederland nog maar vijf exemplaren over. De bekendste staan in de Zaanstreek: de Gekroonde Poelenburg op de Zaanse Schans en De Held Jozua, niet ver van het NS-station van Zaandam.

Die laatste houtzaagmolen, gebouwd in 1719, heeft een Bijbelse naam, verwijzend naar Jozua, de richter van het volk Israël. Toen de windbrief voor deze molen werd afgegeven, werd Hendrick Claasen de Boer de eerste molenaar. In 1728 werd de molen in het assurantieregister opgenomen voor rekening van ds. Gerardus van Aalst, predikant van de gereformeerde kerk van West-Zaandam. Hij noemde deze molen toen De Held Jozua, of kortweg ook wel De Held.

Ds. Van Aalst had een vooruitziende blik toen hij het bouwwerk aankocht. Hij bleef de kansel trouw, maar liet zijn minderjarige zoon een molenaarsopleiding volgen. Zo werd Pieter van Aalst later eigenaar van de molen.

Open landschap

Toen ik 65 jaar geleden met mijn opa ds. C. J. Wielenga langs de provinciale weg van Zaandam fietste, stond De Held Jozua nog prachtig in het landschap. Het Westzijderveld lag open naar het westen, waar onder andere ook papiermolen De Schoolmeester staat. De groene houten gevelbekleding glom in de zon, de roeden waren volop in bedrijf en je hoorde de drie zaagramen heen en weer snijden. Dat was nog een stuk Zaanlandse glorie.

De opbouw van deze paltrokmolen, die vierkant is en naar boven enigszins taps toeloopt, is heel anders dan de traditionele achtkantige molens. De gevelbekleding wordt in vaktermen ook wel potdekseling genoemd.

De in het water liggende zware balken werden met behulp van een kraan de molen in gehesen. Na het droogproces konden de zaagramen hun werk doen. Een van de grootste afnemers was de firma Bruynzeel, de bekende fabrikant van deuren, vloeren, potloden en keukens.

Minder windvang

De tijd heeft niet stilgestaan. Al in de jaren 60 kwam de eerste bebouwing in het Westzijderveld. Die had tot gevolg dat de windvang voor de houtzaagmolen verminderde.

En er werd nog meer gebouwd. Molenaar Jaap Koeman ziet dit met lede ogen aan. Er kan gemiddeld nog maar anderhalve dag per week gemalen worden, doordat de molen nu ingeklemd staat tussen de nieuwbouw. Hierdoor wordt de wind tegengehouden, zodat de molenwieken alleen bij vlagen in beweging kunnen komen. Daardoor gaat het binnenwerk geleidelijk achteruit. Ook hier geldt dat stilstand achteruitgang is.

Aan de overzijde van de Houtveldweg staat nu nog laagbouw. Die zal op termijn worden afgebroken en vervangen door hoogbouw. Het eerst zal volgens plan het appartementencomplex Burano verrijzen.

Bedreiging

Molenaar Koeman ervaart dit als een bedreiging. Toen hij de molen in 1987 overnam, bleek dat De Held Jozua dringend aan groot onderhoud toe was. Er volgde na veel wikken en wegen een grote restauratie in 1994, onder beheer van Stichting De Held Jozua. Deze stichting is nu eigenaar van de molen.

Bij gunstige wind kan er op zaterdagen worden gemalen en soms op doordeweekse dagen. Dan staat de molenvlag bij de ingang. Sinds de restauratie is een van de loodsen omgebouwd tot restaurant.

Dit jaar viert De Held Jozua zijn driehonderdjarig bestaan. Het jubileum van deze bijzondere molen is omgeven door een rouwrandje. De grote vraag is immers hoelang De Held Jozua nog in bedrijf kan blijven. Dit industrieel erfgoed, trots van de Zaanstreek, waar eens duizend molens stonden, verdient een veilig voortbestaan.