Alleen al de afgelopen paar weken zijn in Moskou twee journalisten het slachtoffer geworden van een moord die rechtstreeks in verband wordt gebracht met hun werkzaamheden. Een van hen, Paul Klebnikov, was hoofdredacteur van de Russische editie van het tijdschrift Forbes. Kort voor zijn dood had hij een in Rusland omstreden lijst van de honderd rijkste Russische zakenlieden gepubliceerd.

De meesten zoeken de dader in deze groep. Een aantal op de lijst genoemde zakenlieden was door de openbaarmaking van het vermogen onverwacht in een negatief daglicht komen te staan. Zij beschuldigden Klebnikov ervan met zijn lijst openlijk de kant van het Kremlin te kiezen, dat een strijd voert tegen ’s lands rijkste en machtigste zakenlieden, de oligarchen.

Maar ook de betrokkenheid van de autoriteiten bij de moord wordt niet uitgesloten. Deze waren niet onverdeeld gelukkig met de kritische Klebnikov, die eveneens onderzoek deed naar de tien jaar geleden vermoorde Russische journalist Vladislav Listjev. Er zijn aanwijzingen dat bij deze moord hooggeplaatste overheidsfunctionarissen betrokken zijn geweest.

De afgelopen weken waren in Rusland ook verschillende journalisten slachtoffer van intimidatie en tegenwerking door de veiligheidsdiensten, de zogeheten ”siloviki”. Een aantal van heeft zelfs enige tijd vastgezeten toen zij een paar kleinschalige demonstraties tegen de regering filmden.

Veiligheidsbeambten en politieagenten confisqueerden toen met grof geweld alle filmopnames, om deze vervolgens te vernietigen. Eerder vielen ze al enkele redacties binnen om computerbestanden met „voor de overheid belastend materiaal” in beslag te nemen.

De Russische Unie van Journalisten spreekt van een alarmerende situatie. Inmiddels dringt ook in het buitenland de ernst van de situatie door. Zo heeft het Amerikaanse Comité ter Bescherming van Journalisten Rusland uitgeroepen tot een van de gevaarlijkste landen ter wereld voor journalisten.

De Russische overheid staat volgens het comité volledig onverschillig tegenover persvrijheid. Ook biedt ze journalisten geen enkele bescherming tegen geweld. Het comité wijst erop dat sinds het aantreden van president Vladimir Poetin in het jaar 2000 al zestien journalisten zijn vermoord. Tot nu toe is nog geen enkele zaak opgelost.

Volgens de internationale organisatie Journalisten zonder Grenzen werden in 2003 in Rusland 5 journalisten vermoord en 2 ontvoerd en werden 24 journalisten slachtoffer van geweld vanwege hun werk. Dit jaar lijken deze aantallen een stuk hoger uit te vallen. Ook wijst de organisatie erop dat de Russische media onder steeds grotere druk van de overheid staan.

De Russische mensenrechtenorganisatie Fonds ter Verdediging van de Glasnost meent zelfs dat er sprake is van een structureel informatievacuüm in Rusland, vergelijkbaar met de situatie in de Sovjettijd. Volgens de Russische journalist Vladimir Pozner staan onderwerpen zoals de oorlog in Tsjetsjenië, de rechtszaak tegen oliebaron Michail Chodorkovski en het beleid van president Poetin vooral op de televisie geheel onder censuur.

Inderdaad heeft de televisiejournalistiek zichtbaar het meest te lijden onder de toenemende informatiecontrole door het Kremlin. Zo zijn alleen al deze maand drie van de populairste en meest kritische informatieve programma’s voorgoed van het Russische televisiescherm gehaald.

Een daarvan was het enige nog live in Rusland uitgezonden politieke praatprogramma ”Svoboda slova” (”Vrijheid van meningsuiting”). De formele reden om dit programma van het scherm te halen waren de hoge kosten.

Maar analisten wijzen erop dat dit juist een van de goedkoopste informatieprogramma’s op de Russische televisie was, aangezien alle handelingen zich in één enkele studio afspeelden. Bovendien brachten de reclameblokken in dit programma vanwege de hoge kijkcijfers veel geld op.

De daadwerkelijke reden achter het stopzetten was de openhartige sfeer die presentator Savik Sjoester tijdens zijn programma creëerde. Zo placht hij gasten van de meest uiteenlopende politieke pluimage uit te nodigen die hij vervolgens met elkaar openlijk in discussie liet gaan. Bovendien liet hij zich kritisch uit wanneer regeringsvertegenwoordigers weigerden in zijn programma tekst en uitleg te geven over nieuwe politieke maatregelen.

Als gevolg van de toenemende censuur roept een avondje televisienieuws kijken in het huidige Rusland steeds meer herinneringen op aan de tijd van Sovjet-leider Leonid Brezjnev. Als je bijvoorbeeld op een doordeweekse avond om negen uur je televisie inschakelt op de grootste Russische televisiezender ORT verschijnt er een strenge schooljuffrouwachtige nieuwslezeres in beeld die met een opvallend monotone stem de hoofdpunten van het nieuws opdreunt.

De onderwerpen van afgelopen week: president Poetin bezoekt een dorp, het parlement stemt in overgrote meerderheid in met de laatste voorstellen van de regering en het Russische leger houdt weer een grootschalige succesvolle oefening. Eenzelfde eenzijdig nieuwsaanbod vind je op de op een na grootste landelijke televisiezender RTR, evenals ORT grotendeels in handen van de staat. Dat in dezelfde periode oliebaron Chodorkovski voor het eerst tijdens de omstreden rechtszaak tegen hem officieel zijn commentaar heeft gegeven, verzwijgen beide zenders volledig. Chodorkovski staat immers te boek als een politiek tegenstander van president Poetin en moet dus genegeerd worden.

Slechts één landelijke zender, het door gasmonopolist Gazprom beheerde NTV, heeft wel enige aandacht aan deze zaak besteed. Maar veel minder dan je op grond van objectieve journalistieke criteria zou verwachten. De staat heeft in Gazprom namelijk een meerderheidsaandeel en oefent hiermee direct druk uit op de inhoud van de nieuwsprogramma’s van het televisiestation.

Juist vorige week is een vroegere studiegenote van president Poetin toegetreden tot de directie van NTV. Waarnemers menen dat daardoor de kans groot is dat het nieuwsprogramma van dit televisiestation dat op korte termijn dezelfde eenzijdige strekking zal krijgen als die op de twee grootste staatszenders.

Volgens hoofdredacteur Jevgeni Kisjelov van het liberale Russische weekblad Moskovski Novosti is het herstelproces van controle over de Russische televisie door het Kremlin hiermee in de afsluitende fase terechtgekomen. „Deze begon bij het aantreden van president Poetin en inmiddels is in deze sector het democratische spel definitief voorbij.”