De kiezers stemden in 2014 voor beëindiging van de diepgewortelde corruptie, het wanbestuur en het ongestraft wetteloze gedrag van rijke zakenlieden en politici. Corruptie is echter nog altijd een van de grootste zorgen van burgers, samen met de kosten van levensonderhoud en Ruslands militaire agressie op de Krim en in Oost-Oekraïne. Schrikbarend hoog is het aantal Oekraïners dat de rechtbanken, het parlement en de president als corrupt ervaart.

De frustratie van de burgers is terecht. In de eerste jaren na de massale volksdemonstraties op het Maidanplein in Kiev in 2014, als reactie op de pro-Russische koers van de toenmalige president Janoekovitsj, voerde de overheid belangrijke hervormingen door, vooral op economisch en financieel vlak. Dat zorgde voor een stabiel macro-economisch kader en een constante wisselkoers.

Sinds twee jaar liggen de hervormingen echter stil, vooral wat betreft de vestiging van een democratische rechtstaat. Van de hervorming van het corrupte justitieel apparaat is bar weinig terechtgekomen. Vrijwel alle rechters zijn op hun oude post teruggekeerd en vonnissen worden nog vaak politiek bepaald. Het openbaar ministerie met zijn enorme aantallen ambtenaren functioneert nog als vanouds. Het blijft aanwijzingen van de president en zijn medestanders volgen.

De krachten die het vóór 2014 in Oekraïne voor het zeggen hadden, zijn weer terug: de samenwerkingsverbanden van rijke zakenlui, hoge politici, ambtenaren, rechters en openbaar aanklagers.

Bovendien zijn de Oekraïners woedend omdat de door de voormalige president Janoekovitsj en zijn trawanten gestolen miljarden nog niet zijn teruggehaald. En verder omdat geen enkele hooggeplaatste persoon voor corruptie werd veroordeeld. De inwoners pikken het niet dat de verantwoordelijken voor de meer dan honderd burgerdoden tijdens de Maidandemonstraties nog steeds niet zijn gearresteerd.

Weinig daden

Oekraïne heeft dus grote behoefte aan een president met schone handen, die de broodnodige hervormingen daadwerkelijk gaat doorvoeren. Helaas zijn de meest kansrijke kandidaten de voormalige premier Yulia Tymoshenko en de zittende president. Deze politici draaien al twintig jaar mee in het Oekraïense politiek-economisch bestel. Op hervormingsgebied kunnen ze weinig daden laten zien.

De oppositie is sterk verdeeld. Haar belangrijkste kandidaten zijn Anatoliy Hrytsenko (oud-minister van Defensie) en Andriy Sadoviy, de populaire burgemeester van het West-Oekraïense Lviv, die slechts matig scoren in de peilingen. Een volledige nieuwkomer en vreemde eend in de bijt is humorist en tv-maker Vladimir Zelensky. Die werd de afgelopen jaren ongemeen populair door zijn televisieserie ”Sluga Naroda” (Dienaar van het Volk). Hij speelt een leraar geschiedenis die daarin optreedt, wordt door zijn privétirades tegen het corrupte systeem zo geliefd bij de bevolking, dat die hem tot president kiest. Hij is daadkrachtig en geeft in zijn privéleven het goede voorbeeld: geen luxe dienstwagen, een klein appartement, ruzie met zijn familie omdat die wil profiteren van zijn positie. Met succes bestrijdt hij corruptie en wanbestuur.

De intelligente Zelensky leidt sinds enkele dagen in de peilingen. Deskundige waarnemers sluiten niet uit dat hij de tweede ronde haalt.

EU aan zet

Algemeen wordt echter verwacht dat het uiteindelijk toch zal gaan tussen Tymoshenko en Poroshenko. Zij kunnen profiteren van hun grote privévermogens en de steun van machtige zakenlieden, wier tv-stations een cruciale rol spelen.

Zo is er een reële kans dat beleidsmatig alles bij het oude blijft. Dat betekent dat de Europese Unie haar verantwoordelijkheid moet nemen. Door het Associatie Verdrag met Oekraïne, dat in september 2017 van kracht werd, verleent de EU aanzienlijke financiële en technische steun en intensiveert ze de samenwerking op vele terreinen. De modernisering van de Oekraïense economie, het afbouwen van handelsbelemmeringen, het effectief bestrijden van corruptie en versterking van democratie en rechtstaat zijn speerpunten. Dit is precies wat de Oekraïners al zo lang wensen. De EU van haar kant is gebaat bij een democratisch, stabiel en welvarend Oekraïne aan haar buitengrens. Daarmee lopen de belangen van de Oekraïense bevolking en de EU parallel.

Drukmiddelen

De beleidsmakers van Oekraïne hebben echter de neiging om in het Associatie Verdrag alleen te benadrukken wat hun goed past, zoals een gemakkelijker toegang tot de EU-markt en financieel-economische steun. Het verdrag stelt echter expliciet dat de beginselen „democratie, mensenrechten, fundamentele vrijheden en rechtstaat essentiële onderdelen” ervan vormen.

Het verdrag verplicht de EU erop toe te zien dat Oekraïne ze ook daadwerkelijk in praktijk brengt. Daarom moet de Unie alle presidentskandidaten eraan herinneren dat hun land verdragsrechtelijk gehouden is aan het vestigen van een democratische rechtstaat en goed bestuur en aan andere grote stappen die nog te zetten zijn. Daarbij moet ze niet uitsluiten drukmiddelen in te zetten wanneer een nieuwe president eenmaal in functie is.

De auteur is analist internationale politiek en voormalig afdelingshoofd Europese Commissie.