Ontwrichting, beschadiging en trauma’s zijn leidmotieven in Zwaans eerdere romans ”Parnassia”, ”Zeevonk” en ”Dwaallicht”. Ook haar nieuwe roman ”Saturnusplein 3” vormt hierop geen uitzondering. De situatie leent zich ervoor: het boek speelt zich af tijdens de Tweede Wereldoorlog, de hoofdpersonen zijn Joods en er is een nieuw facet aan toegevoegd: het communisme. De schrijfster heeft haar roman gebaseerd op een waargebeurd verhaal. Na het horen ervan heeft het haar niet losgelaten en in deze roman laat ze haar zoektocht zien naar ongrijpbare oorzaken en gevolgen.

Brief

Het boek begint met een brief van moeder Lies aan haar zoon Koos waarin ze zich verontschuldigt voor iets wat veertig jaar geleden is voorgevallen en sindsdien hun leven heeft bepaald. De proloog functioneert als cliffhanger en laat de lezer zoeken totdat die weet wat er voorgevallen is. Na de plotselinge dood van haar zoon beseft Lies dat ze nu altijd aan die gedachten overgeleverd zal zijn. En ze besluit te gaan schrijven om uit te leggen hoe ze zover gekomen is.

Als Lies in haar jeugd na haar diplomering geen werk vindt als onderwijzeres, wordt ze gouvernante bij de rijke familie Schrijver. Zowel Lies’ familie als de familie Schrijver is Joods, maar beide zeggen dit achter zich gelaten te hebben. Sociale ongelijkheid en armoede laten communistische sympathieën ontstaan bij zoon Daniël Schrijver. Hij breekt zelfs zijn studie werktuigbouwkunde af om zich in te zetten voor de arbeidersbeweging. Zeer tegen de zin van de ouders valt de oudste zoon Daniël voor Lies. Zij raakt zwanger, ze trouwen en kopen een huis in Haarlem. Daniëls familie vertrekt naar Amerika vanwege de oorlogsdreiging. Daniël en Lies blijven omdat de baby op komst is en Daniël vindt dat hij niet gemist kan worden in de partij.

Al snel na het begin van de oorlog gaat Daniël mee in de ondergrondse activiteiten. Totdat zijn groep verraden en opgepakt wordt en hij het met zijn leven moet bekopen. Totaal ontzet blijft Lies met inmiddels twee zoontjes achter. Ze moet onderduiken met haar oudste en haar jongste zoon Koos achterlaten bij pleegouders. Anderhalf jaar leven ze in een gesloten ziekenhuiskamertje een heel beperkt leven. De bevrijding geeft Lies de vrijheid niet terug: haar leven is totaal ontwricht. Als ze Koos ophaalt, is hij vervreemd van haar en zij richt haar agressie op hem. Ook zijn oudere broertje ziet hem als indringer. Bedplassen en stelselmatig zwijgen zijn nog maar twee symptomen van Koos’ ongeluk. Het leven is geworden als de korsten die steeds weer opengaan bij de voortdurend krabbende Lies.

Ze besluit de idealen van haar man voort te zetten en zich te geven voor de communistische zaak. Ze vindt er geen levensvreugde in, bitter en hard bouwt ze hoge muren rond haar hart. Als zij en haar zoon Koos als twee gekwetste zielen beschutting bij elkaar zoeken, maakt zij een keus die haar altijd zal berouwen. Koos heeft een last te dragen die het hele leven zijn tol eist.

Heftig

Zwaan heeft een heftige roman geschreven. Ik denk dat bepaalde passages waarin intimiteit beschreven wordt en sommige woordkeuzes lezers kunnen afschrikken. Zwaan beschrijft totale ontwrichting, het verhaal komt zo dichtbij dat het lijkt of Lies geen keuzes meer heeft. De weerzin die Lies heeft tegen het leven en tegen haar kinderen maakt de sfeer beklemmend. De bekentenis in de brief als nawoord geeft enigszins lucht, maar weinig licht. Ik heb het boek niet weggelegd, het trekt en schuurt zoals het leven dat kan doen. Zwaan is er goed in, ze maakt het leven met een trauma invoelbaar. Mijn verlangen naar meer harmonie groeit.

Boekgegevens

Saturnusplein 3, Josha Zwaan; uitg. Ambo Anthos; 318 blz.; € 20,-.