Taalrubriek: Keulse donder raakt ons niet
Wie kijkt alsof hij het in Keulen hoort donderen, kijkt verwonderd, alsof hij het niet geloven kan. Keulen is immers ver weg. Als je het dáár hoort donderen, dan is dat ontzagwekkend, verbazingwekkend en ongelooflijk. Maar de vraag is of de donder uit de uitdrukking vanouds met onweer te maken had of eerder met oorlog en kanongebulder.
Als je even gaat googelen, komen de wonderlijkste verklaringen langs. De donder in Keulen heeft met het donderende geschut tijdens de Tweede Wereldoorlog te maken, schrijft iemand. Maar dat kan natuurlijk niet, want als Betje Wolff en Aagje Deken de uitdrukking al gebruiken, in 1785, moet de bijbehorende verklaring veel ouder zijn. Ook ouder trouwens dan de kanonnen van Napoleon. Zelfs het geschut van Bommen Berend, de bisschop van Keulen die in het rampjaar 1672 de Republiek binnenviel, is geen optie: de Keulse donder als uitdrukking is al ouder dan de Tachtigjarige Oorlog.
Dat blijkt uit het prachtige, digitaal beschikbare Woordenboek der Nederlandsche taal. Je zou wensen dat meer mensen daar eens in bladerden: bij elk woord wordt er een rij historische citaten gegeven, en zodoende valt er bij het lemma ”donder” een citaat van Marnix van Sint-Aldegonde te lezen, uit 1569: „Sy en maket daer niet meer wercks van, dan oft het te Cuelen ghedondert hadde.”
Bij Marnix wordt trouwens meteen zichtbaar dat de uitdrukking vroeger een andere betekenis had. Het laat iemand koud als het in Keulen dondert, iemand staat er onverschillig tegenover, hij of zij hoeft er niet op te reageren. De Keulse donder heeft geen impact op het leven in de eigen, Nederlandse woonplaats. Pas later is de betekenis van de uitdrukking geleidelijk veranderd en is de verbazing dát je het kunt horen erin geslopen.
Rest nog één vraag. Waarom Keulen, of all places? Het spreekwoordenboek van F. A. Stoett geeft als verklaring: „Keulen of Rome wordt sedert de middeleeuwen genomen voor eene stad, die ver weg ligt. Hoort men het daar donderen, dan behoeft men geen angst te hebben en laat het iemand dus koud (volgens de 16de eeuwsche opvatting) òf (wat ook mogelijk is) iemand is er vol verbazing over dat hij het op zulk een afstand hoort.” Maar als het regent in Parijs, druppelt het in Brussel of Amsterdam of waar we ook wonen. Vroeger lag Keulen misschien aan het eind van de wereld, vandaag sinds lang niet meer. Als er in Keulen een aanslag verijdeld wordt, zoals eerder deze maand, kunnen we slechts opgelucht ademhalen.
Tweewekelijkse rubriek waarin de achtergrond van bekende en minder bekende uitdrukkingen wordt onderzocht.
