Als de 73-jarige Toto Riina een brief schrijft vanuit de gevangenis en daarin opmerkingen maakt over de voetbalclub Milan en de Formule-1-autoraces is dat nieuws. Groot nieuws. Riina is niet zomaar een bejaarde gevangene, maar de voormalige, hoogste maffiabaas van Sicilië en tevens opdrachtgever voor de moord op de twee populaire onderzoeksrechters Falcone en Borsellino in 1992.

Sinds 1993 zit Toto in de cel en hij heeft twaalf keer levenslang aan zijn broek. Onderzoekers verklaarden tegenover de krant Corriere della Sera dat Milan en de Formule-1 verwijzingen zijn naar Berlusconi. De premier is eigenaar van de voetbalclub uit Noord-Italië. De afkorting voor Formule-1 (F1) zou een referentie zijn aan Berlusconi’s politieke partij Forza Italia (FI).

Bij die ene bedreiging bleef het niet. Leoluca Bagarella, een andere maffioso die achter de tralies zit en wiens zuster getrouwd is met Riina, stuurde een andere crimineel een aantal kopieën uit een boek met wereldwonderen. Hij had erbij gekrabbeld: „Ik stem voor de piramiden en de Sixtijnse Kapel.”

Het zou voor het eerst zijn dat de maffia zich positief interesseerde voor kunst en geschiedenis. Maar dat was niet het geval, meende de magistratuur. Zij nam deze zinsnede zwaar op, omdat zij zou verwijzen naar de aanslagen die de maffia in 1992 pleegde op monumenten in Rome, Milaan en Florence. Het is alsof Bagarella wilde zeggen dat de maffiaoorlog tegen de overheid zo weer kan worden hervat. Maar Riina en Bagarella wilden misschien ook zeggen: Kijk uit politici, we weten veel over jullie en kunnen jullie in de problemen brengen.”

De harde kern van maffiosi, zoals Riina en Bagarella, heeft nooit willen meewerken met justitie. Ze zijn onderworpen aan een apart gevangenisregime, dat zij als zwaar en onrechtvaardig beschouwen. Dat zou in hun ogen moeten worden aangepast. Ook zijn ze ontevreden over de vonnissen, die tegenwoordig in tegenstelling tot vroeger zeer zwaar zijn.

In Italië zijn zo’n 650 gedetineerden onderworpen aan een apart regime dat voorziet in eenzame opsluiting zonder contact met andere gevangenen en een verbod op telefoneren en computeren. Ze mogen maar één keer per maand bezoek hebben van één persoon. Ook hun post wordt uitgeplozen en zo nodig gecensureerd. Dat weten de gedetineerden. De berichten die de gevangenis verlaten, zoals over de Formule-1 en de Sixtijnse Kapel, zijn daarom weloverwogen signalen.

Amnesty International klaagt overigens dit gevangenisregime in haar jaarlijkse rapportage aan als „wrede en onmenselijke behandeling.” Maar voor de maffiabestrijders gaat de regeling niet ver genoeg. Op de een of andere manier lukt het de maffiosi hun manschappen vanuit de cel aan te voeren, mogelijk door middel van het ene bezoek per maand. Dat is de reden dat Piero Luigi Vigna, de hoogste antimaffiamagistraat van het land, pleit voor het schaduwen van familieleden die op bezoek zijn geweest bij gedetineerden om te kijken of zij hun gedrag aanpassen.

Het feit dat de maffiosi van zich laten horen, is een teken dat de weerstand tegen de maffia aan het verminderen is. Na de hete zomer van 1992, toen Rome zelfs militairen naar het eiland stuurde, liep geheel Italië als één man te hoop tegen deze criminele organisatie. De resultaten bleven niet uit en binnen enkele jaren kwamen bijna alle hoogste maffiabazen achter slot en grendel. De enige van de oude garde die niet is opgepakt is de 71-jarige Bernardo Provenzano. Maar er wordt getwijfeld of hij nog wel aan de touwtjes trekt. Hij schijnt ernstig ziek te zijn, en hoewel hij al veertig jaar voortvluchtig is, wordt de grond heet onder zijn voeten. In 2001 ontkwam hij op het nippertje aan een arrestatie.

Van de Siciliaanse maffia wordt weinig meer vernomen, maar dat betekent niet dat zijn invloed is verminderd. Integendeel. In stilte breiden de nieuwe, jongere bazen hun invloed uit. Af en toe komt iets daarvan aan de oppervlakte. Deze week kwam uit dat Trapani, een stad ten westen van Palermo, in de greep is van maffiose benden die beschermingsgeld opleggen. Ze worden in toenemende mate geleid door vrouwen, veelal echtgenotes van gedetineerden.

Beschermingsgeld, een premie die ondernemers aan de maffia moeten betalen om door hem met rust te worden gelaten, is zo goed als regel. Dat geldt ook voor een Amerikaanse filmploeg die een paar scènes opneemt. De krant Il Giornale di Sicilia meldde maandag dat er plannen bestonden om de filmploeg van George Clooney af te persen. De politie en de carabinieri moesten eraan te pas komen om erger te voorkomen.