Treffend is in dit verband dan ook de titel met dubbele betekenis van het boek van Stefan Gärtner, docent praktische theologie aan Tilburg University. Hij beschrijft in ”Der Fall des niederländischen Katholizismus” de Nederlandse kerkelijke ontwikkelingen van de afgelopen zestig jaar in de context van de politieke en maatschappelijke ontwikkelingen en betrekt daarbij ook de situatie in de protestantse kerken. ”Der Fall” is zowel ”het geval” als ”de val”.

Kan het zijn dat wat in de Rooms-Katholieke Kerk gebeurt, zich in de nabije toekomst ook in de kerken van de Reformatie voltrekt? In feite is dat al het geval in sommige –grote en kleine– plaatsen waar protestantse kerkgebouwen massaal worden gesloten. Is dit geen reden te meer om de oecumene te zoeken en elkaar te helpen?

Volgens de Amerikaanse theologen Kenneth Collins en Jerry Walls zeker niet. Zij maken in hun boek ”Roman but not Catholic” na 500 jaar scheiding de balans op van de contacten die er tussen Rome en Reformatie zijn ontstaan. Zij zijn daar kritisch over. Ondanks de vele mooie woorden over oecumene is het volgens hen zo dat er nog steeds fundamentele verschillen tussen beide tradities bestaan. Die verschillen worden vaak maar al te graag een beetje verdoezeld.

Kerkmensen

Hoe Rome zich presenteert is echter niet hetzelfde als hoe Rome in werkelijkheid is. Collins en Walls stellen dat als protestanten de kerk van Rome echt willen helpen, ze ervoor moeten zorgen dat de echte thema’s op tafel komen. De nood van Rome is volgens hen dat de Schrift niet als de enige norm geldt. En diezelfde nood zal ook over het protestantisme komen, als aan die norm wordt gemorreld, waarschuwen ze.

Het beeld dat van de kerk bestaat en de situatie waarin de kerk zich bevindt hebben ook te maken met hoe kerkmensen zich gedragen. Dat is de reden waarom paus Franciscus gezegd heeft dat het misbruikschandaal de grootste ramp voor de kerk is sinds de Reformatie. Het gedrag van kerkelijk leiders kan mensen uit de kerk wegjagen of hen aantrekken. Twee biografieën illustreren dit.

Als eerste noem ik de omvangrijke levensbeschrijving die de Duitse historicus Klaus Malettke schreef over de Franse kardinaal Richelieu (1585-1642). Deze kardinaal werd vooral als politicus bekend en kan de eerste premier van Frankrijk worden genoemd. Malettke schetst een evenwichtig beeld van deze invloedrijke man, die er in de literatuur niet altijd even goed afkomt.

Dat laatste heeft te maken met het feit dat hij zich meer met macht dan met geloof, meer met politiek dan met de kerk bezighield. En met het feit dat hij de koning van Frankrijk hielp zich tot absolutistisch heerser op te werpen. Daardoor is het beeld ontstaan dat het de kerk vooral om macht te doen is en van zo’n beeld kom je niet zo snel meer af.

Titus Brandsma

Heel anders was de Nederlandse monnik en hoogleraar Titus Brandsma (1881-1942), over wie onlangs de bundel ”Titus Brandsma. Mystik und Martyrium” verscheen, met daarin in het Duits vertaalde teksten. Brandsma was het tegenbeeld van Richelieu, want hij zette zich in voor de armen, voor onderwijs en voor vrede en ontwapening. En hij verzette zich tegen het nationaalsocialisme. Dat verzet bracht hem de dood; hij werd in 1942 in Dachau vermoord. Het leven en sterven van Titus Brandsma lieten een heel ander beeld van de kerk zien dan dat wat Richelieu gaf; veel mensen werden erdoor geïnspireerd. Eén mens kan dus het verschil maken, ook als het gaat om de vraag hoe mensen aankijken tegen de kerk.

In de huidige crisissituatie richten vele rooms-katholieken hun hoop op de paus, maar er zijn er ook die hem medeverantwoordelijk maken voor de problemen omdat hij te weinig heeft doorgepakt en zelf ook voor verwarring zorgt. Deze dubbele houding is in de geschiedenis van het pausdom niet nieuw, zoals het boek ”Der Papst. Sendung und Auftrag” van de Duitse kardinaal Gerhard Müller laat zien. Hierin beschrijft hij de herkomst van het pausdom en geeft hij er een theologische fundering van. Hij doet dit vanuit zijn persoonlijke ervaring; vele jaren heeft hij direct met verschillende pausen samengewerkt.

Het pausdom is volgens Müller niet alleen een Bijbels, maar ook een bijzonder zwaar ambt. Toch spreekt uit zijn boek het vertrouwen dat een paus die dicht bij God leeft de kerk door deze crisis heen zal kunnen leiden. In het Oxford Handbook of Ecclesiology wordt (in het hoofdstuk over de bijdrage die de vorige paus aan de bezinning op de kerk leverde) hieraan nog een notie toegevoegd.

Ratzinger, die als paus Benedictus XVI heette, probeerde de universele kerk en de plaatselijke kerken bij elkaar te houden. Het gaat volgens hem niet alleen om de vanuit Rome geleide wereldkerk, maar ook om wat er in elke afzonderlijke parochie gebeurt. Ratzinger stelt dat het in beide pas goed kan gaan als het Woord van God er de centrale plaats heeft. Waar het Woord is, spreekt de levende God en dat zorgt in de (lokale of wereldwijde) kerk ook voor leven.

Door de crisis heen

Het is nogal gemakkelijk om te zeggen dat rooms-katholieken de woorden van deze paus beter te harte hadden moeten nemen. Datzelfde kan immers van protestanten worden gezegd. Voor Rome én Reformatie geldt dat het Woord van God een mens in de crisis brengt en tot Christus uitdrijft. Dit heeft evenzogoed betrekking op de kerk. Met daarbij de zekerheid dat ditzelfde Woord de kerk door de crisis heen brengt. Maar dan moet dat Woord wel gebracht en gehoord worden.

”Der Fall des niederländischen Katholizismus”, Stefan Gärtner; uitg. Herder, Freiburg; ISBN 978 3 341 37840 9; 238 blz.; € 22,-; ”Roman but not Catholic. What Remains at Stake 500 years after the Reformation”, Kenneth J. Collins en Jerry L. Walls; uitg. Baker Academic, Ada; ISBN 978 0 8010 9893 2; 432 blz.; $ 34,99; ”Richelieu. Ein Leben im Dienste des Königs und Frankreichs”, Klaus Malettke; uitg. Schöningh, Paderborn; ISBN 978 3 506 77735 5; 1076 blz.; €128,-; ”Titus Brandsma-Mystik und Martyrium”, Elisabeth Hense (red.); uitg. Aschendorff, Münster; ISBN 978 3 402 12137 5; 177 blz.; € 29,90; ”Der Papst. Sendung und Auftrag”, Gerhard Kardinal Müller; uitg. Herder, Freiburg; ISBN 978 3 451 37758 7; 608 blz.; € 29,90; ”The Oxford Handbook of Ecclesiology”, Paul Avis (red.); uitg. Oxford, University Press, Oxford; ISBN 978 0 19 964583 1; 650 blz.; £ 95,-.