”Rembrandt’s Reading. The Artist’s Bookshelf of Ancient Poetry and History”
Auteur: Amy Golahny
Uitgeverij: Amsterdam University Press, Amsterdam, 2003
ISBN 90 5356 609 0
Pagina’s: 283
Prijs: € 35,-. Woorden hebben soms een verrassende geschiedenis. Een buitengewoon grafmonument noemen wij een mausoleum. Op het Rode Plein in Moskou staat zo’n bouwwerk: het mausoleum van Lenin. Vanwaar deze benaming?

In de tijd van Rembrandt kende men het verhaal nog, het verhaal van Artemisia en haar man. Haar man was satraap, heerser over een provincie van het Perzische rijk. Hij had grootse plannen voor een grafmonument. Maar hij stierf voortijdig en werd gecremeerd. Daarop voltooide Artemisia het geplande bouwwerk met zo veel luister dat het uitgroeide tot een van de zeven wereldwonderen. ”Mausoleum” noemde zij het, naar haar man Mausolos.

Maar het verhaal gaat verder. Dit monumentale eerbetoon was in haar ogen nog te gering. Daarom mengde zij elke dag de wijn die zij dronk met een klein deel van Mausolos’ as. Zo werd haar lichaam zijn werkelijke tombe. Deze merkwaardige historie was eeuwenlang geliefd. Artemisia gold als toonbeeld van weduwentrouw, als exempel van een vrouw die weet wat treuren is en - als toppunt van ontroostbaarheid. Enkele jaren na haar man stierf ook zij.

Als Rembrandt de opdracht krijgt een ”Artemisia” te schilderen laat hij niets terugkomen van de traditionele treurnis. Wel wordt haar de veelbetekenende wijn aangeboden (in een prachtig vergulde nautilusschelp), maar rechts op de tafel ligt iets zeer ongebruikelijks: een groot boek. En… Artemisia hult zich in een pompeus gewaad.

Hoe komt Rembrandt hierbij? Wel, je kunt de hele geschiedenis ook uit een ander gezichtspunt bekijken. Artemisia heeft een fantastisch mooi gebouw laten verrijzen. Zij kan dus gezien worden als beschermvrouwe van de kunst. Geen van de klassieke schrijvers vermeldt dit. Of? Ja toch! Eén is er die Artemisia tekent als patrones van de kunst: Aulus Gellius.

Latijn
Men mag dus aannemen dat Rembrandt deze auteur raadpleegde. Maar Gellius’ boek was destijds alleen in het Latijn beschikbaar. Dus moet Rembrandt een verhaal in het Latijn hebben kunnen volgen. Het dikke boek rechts in de compositie symboliseert Artemisia als geleerde kunstkenner. Gaat het boek over bouwkunst? En houdt zij een steen in haar hand?

Wie van dit soort speurtochten houdt en de verhalen liever in het Engels leest dan in het Latijn, kan ik het boek van Amy Golahny aanbevelen. Golahny, hoogleraar kunstgeschiedenis in de Verenigde Staten, heeft meer publicaties over dit soort onderzoeken op haar naam staan.

In deze studie tracht zij te reconstrueren wat Rembrandt las en welke boeken hij precies op z’n plank had staan. Om hierover iets zinnigs te kunnen zeggen, geeft zij een beeld van de leescultuur in de Republiek van Rembrandts dagen. Allereerst zoals die bestond onder de kunstenaars, maar ook onder bijvoorbeeld de opdrachtgevers.

Toegegeven, Golahny’s boek is niet bestemd voor de gemiddelde krantenlezer. Maar veel van haar vondsten zijn dat wel. Daarom nog één uitkomst van haar onderzoek.

Rembrandt las zorgvuldig. Hij heeft ook gelezen over Abraham, en hoe hij het mes nam, „ende bondt sijne sone Isaac.” De vader legde zijn zoon gebónden op het hout. Zo ligt hij in de jaren rond 1635 ook op Rembrandts schilderijen, ruggelings. Maar twintig jaar later zien we Izak op een ets van Rembrandt met de handen los naast z’n lichaam. Even iets over het hoofd gezien? Nee, een kunstenaar overlegde met zorg hoe hij te werk zou gaan. Rembrandt moet dus ergens gelezen hebben over een niet gebonden Izak. Bestaat er zo’n bron? Jawel, Flavius Josefus.

Vrijwillig
De Joodse geschiedschrijver Josefus vertelt hoe Abraham en Izak met elkaar overleggen, en hoe Izak erin toestemt geofferd te worden. Rembrandt moet dus kennis gehad hebben van Josefus, en in zijn versie van het verhaal iets gezien hebben. Hij componeert een nieuw tafereel. Het gaat diep: de zoon geeft zijn woord en bindt zo zichzelf. Dit levert nieuwe accenten op, accenten die verder gaan dan emotionele verrijking. Vrijwilligheid, instemming, gehoorzaamheid. Ze versterken de betekenis van Izak als prototype, als voorafbeelding van Christus.