Jarenlang probeerden smartphonefabrikanten en app-ontwikkelaars consumenten te verleiden tot het veelvuldig gebruik van hun producten. Ze prikkelden de hebzucht met steeds mooiere modellen, slimme algoritmen en ronduit geraffineerde trucs.

Met notificaties, pings, pushmeldingen en tijdlijnen vol gepersonaliseerde berichten creëerden de techbedrijven een aandachtseconomie waarin de gebruiker het product werd. Het grote doel: hoe houden we mensen zo lang mogelijk aan het scherm gekluisterd? De tijd die mensen veel beter aan andere dingen zouden kunnen besteden, levert immers miljarden op.

De kritiek op deze aandachtseconomie klinkt de afgelopen jaren steeds luider. Tal van boeken en wetenschappelijke studies wijzen op de verslavende werking van de smartphone. Oud-medewerkers van bedrijven als Google en Facebook voegen zich in het koor van de criticasters. Zelfs op de aandeelhoudersvergadering van Apple klinkt bezorgdheid.

De reuring rond Facebook, onder meer over nepnieuws, Russische inmenging en het dataschandaal met Cambridge Analytica is olie op het vuur. Maatschappijbreed leeft het gevoel dat allerlei innovaties die beloven het leven makkelijker te maken uiteindelijk ten koste gaan van ons welzijn en onze vrijheid.

Digitaal welzijn

Twee grote technologiebedrijven, Google en Apple, zetten recent kleine stappen om iets van het vertrouwen terug te winnen. Ze kondigden kort na elkaar nieuwe versies van hun mobiele besturingssystemen aan. Daarin zitten verschillende hulpmiddelen die gebruikers inzicht moeten geven in hun schermtijd. Ook bevat de software diverse functies die meer digitaal welzijn beloven.

Google is met Android P de eerste die probeert in te spelen op de kritiek. Het mobiele besturingssysteem, dat later dit jaar verschijnt, heeft een dashboard waarop de gebruiker kan zien hoeveel schermtijd hij spendeert. Dat is vrij gedetailleerd: tot op de minuut is zichtbaar hoe vaak de telefoon is ontgrendeld, hoeveel notificaties zijn ontvangen, hoeveel tijd per app is besteed.

Voor elke app kunnen gebruikers een tijdslimiet instellen. Verstrijkt die, dan wordt app grijs en is-ie niet meer te gebruiken. Een andere functie zorgt ervoor dat de smartphone in de ”niet storen”-stand gaat zodra deze met het scherm naar beneden wordt neergelegd. En als het bedtijd is, verspringt het scherm automatisch naar louter grijstinten.

Google beperkt de functionaliteit niet tot Android. Ook binnen andere producten wil het bedrijf gebruikers aanmoedigen om verstandig met hun tijd om te gaan. Zo gaat videoplatform YouTube –eigendom van Google– meldingen geven als gebruikers langere tijd achter elkaar filmpjes kijken.

Apples nieuwe besturingssysteem, iOS 12, bevat vergelijkbare functies als Android P. Vanaf september krijgen iPhones en iPads een uitgebreidere ”niet storen”-modus, die automatisch aangaat tijdens bedtijd. Notificaties verschijnen gedurende de nacht niet op het scherm. ”Niet storen” kan ook overdag of op basis van locatie worden ingeschakeld.

Apple pakt notificaties breder aan: gebruikers krijgen meer invloed op hoe ze berichten willen ontvangen. Daarnaast kunnen meldingen straks worden gegroepeerd en gelijktijdig worden afgehandeld.

Net als Android P krijgt iOS 12 een dashboard met informatie over schermtijd. Ook hier is het mogelijk om limieten in te stellen. Elke week stuurt Apple een uitgebreid rapport met meer inzichten.

Verder geeft Apple ouders meer mogelijkheden om de smartphone van hun kinderen te beheren. Anders dan nu nog het geval is, kunnen ouders de schermtijd van hun kinderen binnen iOS controleren en beperken. Tot op het niveau van individuele apps zijn tijdsrestricties in te stellen. Helemaal waterdicht is dat niet; een harde limiet kan alleen worden afgedwongen met een pincode. Zonder code kan de tijdslimiet namelijk eindeloos worden opgerekt. Google biedt met de afzonderlijke app Family Link al langere tijd uitgebreide opties voor ouderlijk toezicht.

Te weinig

Het is zonder meer positief dat zowel Apple als Google de gebruiker meer in handen wil geven om greep te krijgen op zijn schermtijd. Tot nu toe moest dat via apps van derden. De hulpmiddelen dragen bij aan een betere bewustwording van het eigen gedrag. Tegelijkertijd blijft er nog veel te wensen over. Alle inzichten ten spijt, de techbedrijven kunnen niet afdwingen dat iemand zijn smartphone laat liggen. Als ze dat al oprecht zouden willen. Immers, een iPhone zit nog altijd vol met functies en apps die erop gericht zijn de aandacht vast te houden. En ook Google wil maar één ding: zo veel mogelijk data verzamelen. Hoeveel tijd gebruikers doorbrengen in apps maakt het bedrijf niet zo veel uit, zolang het maar op een Androidtelefoon gebeurt.

Elke stap die grote technologiebedrijven zetten als het gaat om digitaal welzijn is toe te juichen. De terechte vraag is wel of het niet te weinig en te laat is. Of, zoals techmagazine Wired het treffend omschrijft: „Gebruikers middelen geven om hun eigen gedrag in de gaten te houden is fantastisch. Maar als je mensen laat zien hoeveel tijd ze doorbrengen op Facebook, maakt dat Facebook op geen enkele manier minder verslavend.” Laten Apple en Google het hierbij, dan zijn hun inspanningen niet meer dan een gemakkelijke poging tot imagoherstel.

Lees meer in ons thema Digitale media.